Tiru Rezidénsia Lú-Olo Instabilidade Ameasa

Timor Post - Editoriál

Akontesimentu iha troka tinan foun ida ne’ebé nakonu ho esperansa no ksolok, soke kedas ho akontese trajédia xokante ida iha Timor Leste.

Iha ne’ebé ema deskoñesidu ida mak tiru rezidénsia, Francisco Guterres Lú-Olo ho Kilat musan (bala real) ne’e fura husi kalen uma tun to’o kona meza nia vidru rahun hotu, besik loos tur fatin baibain Eis Prezidente Repúblika nian iha uma.

Akontesimentu ne’e hanesan sinál idahatudu instabilidade sei ameasa nafatin iha nasaun ida ne’e.

Husi akontesimentu ne’e loke ita hotu nia matan katak ameasa ne’e real. Ho ida ne’e, desizaun hotu-hotu ne’ebé foti tenke iha lia-loos, atu nune’e ita labele dadur iha istória nakukun ne’ebé hanesan.

Presiza ita reflete katak akontesimentu ne’e la’ós de’it kona-ba “tiru”, maibé kona-ba oinsá ita nu’udar nasaun hasoru dezafiu boot ida-ne’e.

Presiza iha investigasaun ida kle’an. Investigasaun ida ne’ebé sériu no transparente atu nune’e povu nia konfiansa ba sistema legál no seguransa estadu nian bele fila fali.

Dala barak mosu konfuzaun katak desizaun sira ne’ebé governu foti, tuir maioria povu, barak liu mak sei determina karik Timor Leste bele kontinua la’o ba oin ka sei mout iha inserteza ne’ebé kle’an liu.

Povu Timor Leste hein katak prosesu legál ida ne’ebé justu no transparente sei lori autór sira ba justisa, no katak ikusmai, nasaun sei bele ultrapasa inserteza no hakat ba futuru ida ne’ebé estavel liu.

Los dunik katak, atu dezenvolvimentu rai laran ne’e la’o ho di’ak ita tau fiar tomak ba seguransa sira husi nasaun ida ne’e ninian ne’ebé maka sai hanesan lutu ba nasaun.

Tanba ne’e, ita husu ba seguransa liu-liu F-FDTL no PNTL hanesan aparellu estadu nian atu kumpre sira-nia obrigasaun defende povu no nasaun ida ne’e.

Oras ne’e nasaun ida ne’e hakmatek maske nune’e, Governu hetan presaun boot atu hadi’a problema hirak ne’ebé mak sei iha, fo ba timoroan tomak benefísiu sosial no ekonómiku mak bele sukat, hadi’a kualidade moris povu sira areas rurais nian no hatuun nível dezempregu(ema la servisu) ne’ebé aas tebes.

Hatan ba kiak hanesan prioridade boot liu hotu. Timor- Lestenu’udar rai ida ne’ebé kiak liu iha rejiaun ASEAN. Timoroan besik 50% mak bele konsidera katak kiak no populasaun hamutuk 80% mak moris deit ho agrikultura subsisténsia, maske barak mak hein deit ba osan ne’ebé maluk sira simu ka mai husi Governu.

Maibé dezafiu hira ne’e, ba nasaun nurak ida-ne’e hamosu ona progresu ida boot hahú husi ninia restaurasaun ba ukun rasik aan iha tinan 2002, inklui harii ona infra- estrutura ne’ebé mak presiza ba Estadu demokrátiku soberanu ida.