Alkatiri Fiar Osan ba Ro Haksolok sei Fó Funan

Jornal Independente - Cristina Ximenes

DILI: Maske mosu kritika barak kona-ba prezensa Ro Haksolok iha Timor-Leste, maibé eis Prezidente Autoridade Rejiaun Autonomu Espesial Oekusse Ambeno, Mari Alkatiri, fiar nafatin katak osan ne’ebé estadu Timor-Leste gasta ba ro Haksolok sei la saugati.

Iha tinan 2015 governu Timor-Leste fó konfiansa ba kompaña husi Portugal, Atlantic Eagle Shipbuilding hodi halo konstrusaun ba ro Haksolok no turi planu konstrusaun ba ro ne’e sei remata iha tinan 2018.

Maibé problema hahú mosu bainhira kompaña Atlantic Eagle Shipbuilding sofre bankarota. Kontrusaun ro Haksolok mós hahú paradu.

Hafoin liu husi prosesu lubun, ikus mai governu Timor-Leste, liu husi Autoridade Rejiaun Administrativu Espesial Oekusse-Ambeno (RAEOA), prevee osan millaun $14 hodi investe iha estaleiru Figueira da Foz.

Ho investimentu ida ne’e, governu TL ne’ebé reprezenta husi RAEOA, sai investor boot liu iha kompaña refere ho asaun 95%. Ida ne’e fó konfiansa ba autoridade RAEOA hodi hasai promesa katak tempu besik ro Haksolok sei mai iha Timor-Leste.

Foun liu, eis Prezidente Autoridade RAEOA, Mari Alkatiri, hafoin hala’o viajen ba Portugal hodi haree rasik estaleiru Figueira da Foz hasai hikas promessa katak ro Haksolok sei mai iha TL iha tinan oin.

"Ha'u-nia viajen ba Portugál ne'e bele dehan ho rezultadu di'ak tebes tanba ba atu rezolve, solusaun ba Ro Haksolok. Fulan oin mai komesa atu hahú servisu atu Ro Haksolok to'o tinan 2023 bele mai ona Timor-Leste. Maibé la'ós ida ne'e de'it mak solusaun di'ak, tanba rezolve problema ida ne'e maibé ba oin nafatin," dehan Alkatiri ba jornalista sira iha salaun VIP Aeroportu Internasionál Nicolau Lobato Komoro, Sesta (14/10), hafoin fila husi Portugál.

Tuir Alkatiri, ho investimentu ne’ebé RAEOA halo TL konsege kontrola 95% asaun, signifika ro Haksolok iha ona liman laran.

"Ita kontrolla 95% saham signifika ro Haksolok ne'e ita-nia liman ona, ita halo hotu lori mai maibé osan ne'e uza, tanba ita kontrolla saham estaleirus," hatete nia.

Alkatiri esplika, ho investimentu ne’ebé RAEOA halo sei la to’o de’it ho finalizasaun ro Haksolok, maibé sei kontinua ho servisu seluk ne’ebé bele fó retornu ba estadu TL.

“Tanba ro Haksolok ne'e osan uitoan de'it no sei funan, sira seluk ne'e ita hakoi osan de'it, ne'ebé ha'u hamnasa de'it.”

Kona-ba ezijensia justisa ba ro Haksolok, Alkatiri hatete, nia hein de'it no sei hasoru ho hamnasa.

"See mak uluk hahú prosesu Ro Haksolok mak sei ba Tribunál, nia mak tenke ba hatan uluk, la'ós ha'u, nia mak tenke ba hatan uluk, maibé ha'u sei defende nia tanba solusaun hetan ona," katak nia.

Alkatiri garante katak ro Haksolok sei mai duni Timor-Leste hodi fó haksolok ba Timor-oan hotu-hotu.

“Ro Haksolok sei mai, sei haksolok Timor-oan hotu, see mak dehan Ro Haksolok ne'e feruzin ona, sira mak keta feruzin ona karik. Ro Haksolok sertifikasaun internasionál tanba empreza espesializadu sira mak ba haree ona Ro Haksolok ne'e hatete Ro Haksolok ne'e prontu atu halo hotu no prontu atu hotu ona mai Timor-Leste,” dehan esi Prezidente Autoridade RAEOA ne’e.

Molok ne’e, Adjunta Prezidente Autoridade RAEOA ba Rekursu Instituisionál, Leonia da Costa Monteiro informa, ba prosesu ro Haksolok, Prezidente Autoridade RAEOA, Arsenio Bano, hato’o ona informasaun bainhira halo audiénsia ho komisaun E Parlamentu Nasionál.

“Figueira de voz agora daudaun ita mak halo hela konstrusaun, nia (Arsénio) mós ba haree Ró sei eziste iha ne'ebá hela. Hein atu finish de'it ninia dezeñu interiór sira," dehan Leonia iha PN, Kuarta (12/10).

Kona-ba kontinuasaun ba Konstrusaun Ró Haksolok, nia dehan, ba dahuluk halo uluk lai estaleiru ne'ebé RAEOA investe rasik.

Nia hatutan, iha sosiedade komérsiu Lda ne'ebé mak RAEOA kria hodi joint ho emprezáriu iha Figueira de Voz atu reabilita estaleiru.

"Ne'ebé mak ita nian 80%, ita rekupera tiha estaleiru ne'e mak ita foin halo reabilitasaun ba Ró Haksolok ne'ebé mak para ona durante tinan hirak liu ba," nia dehan.

Osan ba rekupera estaleiru, nia hatete, iha OJE 2020, Parlamentu Nasionál aprova millaun $14.

"Maibé millaun $14 la transfere hotu, osan sei iha hela RAEOA, ita foin gasta $250 mill ba rekupera estaleiru hodi bele halo konstrusaun ba Ró Haksolok," dehan nia.

Hatan kona-ba bainhira loos mak Ró Haksolok mai, nia dehan, ro ne’e sei halo hela manutensaun.

"Tanba estaleiru hotu ona, tama ona manutensaun ba Ró, ita prevista bele tinan ida, maibé bele konfirma fali ba Prezidente RAEOA, tanba nia ba haree ona diretamente kondisaun (Ró), maibé ita hatene katak Ró sei iha ne'ebá hela, bele rekupera no finaliza nian, finish dezeñu interior bele mai Timor.”

"Progressu fíziku uluk ita hatene tiha ona katak kuaze 70%, Ró konstrusaun iha tiha ona, agora atu finaliza de'it atu bele mai," dehan nia.

Hatan kona-ba orsamentu rihun $32 ne’ebé preve iha OJE 2023 hodi halo formasaun ba tripulante Ró Haksolok, Leonia hatete, iha tinan 2023 la tau orsamentu ba Ró Haksolok nian.

"Informasaun ne'e karik media sira mak hakerek karik. Ami la tau osan ba 2022 no 2023, ami halo hela formasaun ba tékniku sira par mellora di'ak liu ba estaleiru ne'e, mai husi orsamentu ne'ebé mak tinan 2020 nian," dehan nia.

Nia hatutan, orsamentu adisionál millaun $14 iha 2020 foin haruka rihun $250 hodi rekupera estaleiru.

“Ida ne'e mak informasaun iha instituisionál nia laran maibé média komentáriu ba idaidak ninian," katak nia.

Entretantu, tuir dadus ne’ebé jornal INDEPENDENTE asesu husi portal transparensia Ministériu Finansas, iha 9 Outubru ne’e, iha tinan 2023 RAEOA propoin totál orsamentu millaun $120, kompostu husi millaun $84 ba administrasaun iha rejiuan no millaun $36 ba Fundu Espesiál ba Dezenvolvimentu (FED).

Husi millaun $36 ba FED ne’e inklui rihun $32 ba formasaun ba futuru tribulante Ró Haksolok.

"Formasaun tripulasaun ba embarkasaun Haksolok," sita Livru Dezenvolvimentu Orsamentál 2023 ne'ebé Jornál INDEPENDENTE asesu.

RAEOA prevee verba orsamentu ne'e liu husi programa kódigu 315 (Outros Tipos de Formação), sub-programa ho kódigu 31520 (Outros Tipos de Formação-RAEOA) ho atividade husi programa ne'e ho kódigu 1277 kona-ba Formação da Tripulação para a embarcação "Haksolok", ho orsamentu kódigu E04 kona-ba akizisaun servisu korrente ho montante $32,000.