TRANSKRISAUN INTERVISTA ESKLUSIVU TVTL HO PREZIDENTE REPUBLIKA BA DATOLUK NIAN (2012-2017) S.E. TAUR MATAN RUAK

.

Eis Presidente da República de Timor-Leste, Facebook - 04 de junho de 2017

Iha loron 27 fulan Maiu 2017, S.E. Prezidente Repúblika ba datoluk nian (2012-2017) Taur Matan Ruak hetan intervizta eskluzivu iha TVTL kona-ba tópiku “Lideransa”.

Atu hatene kona-ba intervista refere bele lee kompleta transkirasaun iha okos.

JORNALISTA: Púbiku seidauk hatene no públiku husu hafoin intrega tiha poder iha 20 Maiu liu ba, atividade saida mak ita-boot halo hanesn eis Prezidente Repúblika?

Taur Matan Ruak (TMR): Primeiru lugar, agradese ba TVTL konvida ha’u mai iha estudio, primeira vez depois ha’u remata ha’u-nia mandatu. Mandatu ne’ebé orgullu loos, ha’u kontente asumi durante tinan lima tuir konfiansa ne’ebé ita-nia povu fó ba ha’u. Ha’u halo esforsu hotu para ke labele trai sira-nia konfiansa, sira-nia espetativa. Dadaun ne’e depois ha’u remata ha’u-nia mandatu, katak situasaun ida ke ha’u halo adaptasaun foun hanesan uluk daeer hadeer sedu, to’o uluk serbisu fatin, agora hadeer mai la hatene halo saida? Haree labarik ka haree fahi ka, uma ka ba te’in ka entaun ha’u adpata hela.

Por outrolado ha’u mós fó atensaun oituan ba ha’u-nia partidu, tanba depois ha’u sai, ha’u mai hamutuk ho Partidu foun PLP (Partidu Libertasaun Popular) i entaun ha’u tenta fo ha’u-nia kontribuisaun ba aspetu politiku i promoladu ba vida familiar nian i depois fó ha’u-nia kontribuisaun ba kna’ar ne’ebé ha’u asumi ba dezenvolvimentu ita-nia nasaun nian.

JORNALISTA: Hanesan ita hotu hatene katak ita-boot eleitu ba tinan 5 i iha posibilidade ba tan mandatu tuir mai, maibé tanba sa ita-boot lakohi kontinua?

TMR: ha’u-nia vida ne’e partikamente vida militar i normlamente militar sira iha buat ida ke tau atensaun loos mak misaun, signifika katak ita atu ba fatin ruma, ita atu ba halo buat ruma mak ita ba, kuandu hotu ona ita tenke hatene ha’u-nia fatin ida ne’e saida mak ha’u sei halo? Saida mak ha’u sei util ba ha’u -nia nasaun? I ha’u haree katak ladun produtivu ba ha’u karik ha’u kontinua. 

Tanba se ita haree iha ha’u-nia mandatu hanesan hori bainhira ha’u mai uluk iha ne’e (TVTL) ha’u hateten, ha’u hetan buat buat rua. Ida, hetan Governu ida hatene atu ba ne’ebé, maibé la hatene atu halo nusa mak to’o? Segundu lugar hetan populasaun ida ke dezorientadu loos, abandonadu loos, entaun ha’u-nia atensaun fokus ba kestaun rua ne’e. Ba populasaun, ajuda sira fó dalan ba sira, liuliu husu ba sira fó atensaun ba ekónomia familia nian, edukasaun oan sira-nian, saúde familia sira-nian, no serbisu hamutuk para todan ne’ebé sira iha bele kamán oituan, i ba Governu ha’u husu para Governu ne’e bele efisiente liutan, efikas liutan, nia bele presta serbisu ida di’ak ba sidadaun. 

Ita-nia konstituisaun fó kna’ar tolu ba ita-nia estadu. Ida, hakbesik serbisu ba ita-nia sidadaun sira, presta serbisu ida di’ak. Segundu, involve ita-nia povu iha prosesu dezenvolvimentu, i terseiru Governu ida ke bele tau atensaun liuliu ba nesesidades povu nian lorloron, i entaun ha’u tau atensaun ba buat rua ne’e. Importante ida orienta ba sidadaun no ida orienta ba Governu i ha’u sente katak la iha nesesidade ba ha’u atu mantein kandidatu an fila fali aleinde ke durante tinan lima ha’u-nia relasaun ho Governu la dun di’ak. 

Ha’u ejizente liu ba parlamentu i to’o momentu ida ha’u kritika ida ke frontal, tanba haree katak karik kontinbua nafatin hanesan ne’e ita sei lakon tempu, lakon rekursus i ita lala’o ba oin. La’ós ha’u dehan Governu la halo, maibé ita halo aquem menus liu, devia ita halo ho rekursu ne’ebé ita iha, tanba ema dehan ho rekursu oituan halo buat barak la’ós ho rekursu barak halo buat oituan, entaun ha’u desidi katak hakotu ha’u-nia mandatu la kandidata an fila fali, i kuandu ha’u sai, ha’u tama Partidu tanba ha’u hanoin katak bele fó mós kontribuisaun ba aspetu nasaun nian.

JORNALISTA: Hanesan ita hotu hatene, bainhira ita-boot desidi la re-kandidatu povu barak kestiona ida ne’e, povu barak mak hakarak ita kontinua?

TMR: Preveleiju boot ba ha’u, tanba realmente tinan lima ne’e hanesan toka loos ha’u-nia fuan, porizemplu ha’u husik hela Palasiu, haree de’it ha’u-nia funsionariu sira ha’u tanis, hanesan mós uluk ha’u husik Forsa Armadas, kuandu ha’u sai despede ida ba ida hakuak sira hotu, mas ne’e difisil la halimar i ha’u hateten ba sira katak ha’u lori ha’u nia fuan sorin i sorin seluk husik ba imi, i tinan lima ne’e mós hanesan. Pelo faktu ke ha’u vizita suku 442 iha Timor laran tomak, serbisu iha Palasiu, ha’u la haree hanesan Prezidente, hanesan ema boot, mas ha’u haree hanesan kompañeru ida, kombatente ida ke ha’u ho sira infrenta situasaun ida difisil i ke kuantu mais hamutuk, kuantu mais serbisu hamutuk, haree malu hanesan maun-alin, mais la soe malu, mais konsentra iha esforsu, entaun ne’e toka.Tanba ne’e ha’u agradese liuliu ba sira hotu ne’ebé sente katak falta kuandu ha’u haree la iha, mas ha’u mós hakarak hateten ba sira ha’u sei ho sira nafatin i hotu-hotu ita nia mehi ida de’it, luta parake Timor-Leste nasaun ida ne’e bele ba oin i harii nasaun ida ke iha fatin ba sidadaun hotu-hotu, familia hotu-hotu hadau nia moris i ida ne’e mak ha’u-nia mehi i ha’u husu sira kontinua konta ho ha’u-nia konbtribuisaun.

JORNALISTA: Durante tinan lima ita-boot nia tempu tomak kuaze uza ba vizita komunidade sira iha rurais, iha suku 442. Refelkasaun saida mak mak ita-boot foti hosi vizita ida ne’e?

TMR: Ha’u kontente loos tanba hanesan ohin ha’u dehan, hahuu hetan populasaun ida abandonadu, dezmotivadu, la hatene atu ba ne’ebé? Buat ida ke impresiona tebes ha’u, tanba ita lori duni povu ida ne’e mak ita manan funu, derepente sira lakon esperansa, lakon motivasaun i entaun ha’u komesa vizita sira i ha’u haree katak sira bele rekopera i ha’u kontente liu depois remata ha’u-nia mandatu iha fatin-fatin sira hatene saida mak sira atu halo ba sira nia-an, ba sira-nia familia i kontribui ba ita-nia nasaun.

Ne’e buat ida ke halo ha’u kontente loos, aleinde ha’u husik hela mós dokumentasaun lubuk ida ba rejistu kona-ba enkontru sira ne’ebé ha’u halo iha suku sira, hakerek livru Volume I,II, kona ba Prosimidade Prezidénsia da Repúblika, ne’ebé kada suku ida hetan direitu fotografia 2 inklui ho prefil suku sira nian, saida mak ha’u ko’alia no asuntu sira seluk liga ba governasaun nian. I ha’u elojia tebtebes, ha’u sai ho esperansa boot, agora ha’u-nia hanoin ita-nia Governu no nai Prezidente Repúblika foun bele kontinua nafatin fó motivasaun ba ita-nia sidadaun sira, katak apezar de difikuldades barak, problema barak ke ita-nia nasaun hasoru kona-ba moris familia ida-idak nian, suku ida-idak, aldeia ida-idak ninian maibé sira la mesak, katak nasaun tomak hamutuk ho sira, ita hamutuk nafatin, Estadu, Governu, Parlamentu , Prezidensia Repúblika ita nafatin hamutuk atu lori todan ne’e ba oin to’o rohan.

JORNALISTA: Komunidade sira antuziasmu tebes ho ita nia vizita, sira hato’o preokupasoins barak ba buat sira ne’ebé sira sente, maibé hanesan Prezidente iha momentu ne’eba bainhira rona ida ne’e ita-boot labele halo buat ida tanba tanba Xefe Estadu la’ós ezekutivu?

TMR: Ha’u hanoin sira-nia preokupasoins boot ne’e fokus liu ba nesesidades bazikus hanesan; bee moos, edukasaun, saúde, seguransa sosial, estrada rural, veteranus no antigus kombatentes, folin produtus lokal ne’ebé sira produz, protantu maizumenus ida ne’e mak sira ezijie. Klaru ke Governu iha esforsu liuliu VI Governu, sira rezolve problema balun maibé solusaun sira ne’e hanesan rezolve problema pontuias de’it, la’ós integradu ida, tanba ita-nia dezenvolvimentu ne’e ita presiza esforsu ida integradu, dezenvolvimentu ida integradu, tanba se ita halo pontual ne’e nia impaktu ba ema-nia moris minimu liu.

Ita haree de’it dadaudaun ne’e Governu halo polus dezenvolvimentu rua; Oecusse no Suai. Oecusse ita gasta besik 500 milloins, maibé foin daudauk Fretilin lakon iha ne’ebá iha eleisoins Prezidensiais, ne’e hatudu saida? Ne’e hatudu katak osan barak maibé nia impaktu ba sidadaun sira-nia moris ladun maka’as tanba ne’e kria deskontentamentu. Povu sira haree katak afinal ne’e la’ós ba sira i impaktu ba povu nia moris ne’e minimu liu, entaun ne’e hanesan lisoins ida halo nusa mak ita iha planu ida ke integradu i ke dezenvolvimentu ne’e tenke ekelibradu i integradu, para book an selae nune’e hela de’it. I hanesan ha’u dehan ita la iha tempu atu hein.

JORNALISTA: Ita haree ba kazu Oecusse, ita bele dehan dezenvolvimentu komesa la’o ona?

TMR: Bom, ita kuandu la’o, ita haree ba obra sira ne’ebé ita halo, maibé ita la haree impaktu ba ema-nia moris ne’e, emdiatu, a mediu i longo prazu, aleinde ida ne’e forma teknikamente ita mós husu. Investimentu ne’e nia retornu ne’e saida? Tanba ita kuandu ko’alia kona-ba retornu signifika ha’u investe kapital 500 milloins dollar amerikanu, tinan hira mak nia kapital ne’e fila, i tinan hira mak bele lori lukru. Tanba negosiu ida ne’ebé nia kapital labele fó retornu ida ne’e susar. Porizemplu hanesan Xefe Estadu ha’u husu ba sira ZEESM. Investimentu boot iha Oecusse mak saida? Oh investimentu boot mak iha previzaun atu kuda ananas hektares atus tolu (300he) entaun ha’u husu. Atu halo investimentu iha ananas hekatres 300 presiza Aeroportu Internasional ida? Ne’e pergunta. Ezemplu ida tan Suai. Ha’u husu ba tékniku balu, previzaun ba investimentu iha Suai ne’e mak saida? Sira hatan dehan iha rua. Ida lori karau vaka hosi Australia mai oho, pakota halo embalaze fa’an, ida seluk lori ai hosi komunidade Aborigini Darwin mai iha ne’e transforma ba mobiliariu hodi fa’an. Entaun ha’u dehan ba sira, ne’e presiza jalan tol ida (auto estrada) para investimentu sira hanesan ne’e mai? Ha’u haree lojikamente ne’e la iha.

I naton ne’e hanesan Prezidente ha’u husu estudu viabilidade sira nian, i dala barak ha’u triste i entaun saida mak ha’u hanoin? Ita tenke iha prinsipiu ida mak tenke orienta ita-nia serbisu, i prinsipiu ne’e mak lori rekursu oituan mas halo buat barak ke lori nia impaktu ba ema-nia moris i neineik ba neneik ba nasaun tomak, ida ne’e mak importante.

JORNALISTA: Señor mai hosi kedas tempu rezistensia nian, pois ba Jeneral no hanesan Xefe Estadu, oinsa ita-boot nia haree ba prosesu dezenvolvimentu durante tinan 15 ikus ne’e?

TMR: Bom, hanesan ohin ha’u dehan, i ha’u sempre ko’alia ba povu, katak ita la halo buat ida, ne’e bosok mas hateten dehan ita halo buat hotu-hotu ne’e mós la loos. Realidade ita-nian ke ita gasta osan barak mas ninia rezultadu menus, porizemplu iha ha’u-nia mandatu hanesan Xefe Estadu tinan lima nia laran, orsamentu ne’ebé ha’u promulga ba tinan lima nian mais de 8 mil milloins dollar amerikanu, karik ita tuur halo konta, saida mak ita halo ona. Ne’e hanesan ha’u lori osan ba loza ha’u lori sasan mai dala ruma ema hakfodak oi ha’u gasta osan barak, tanba nia haree de’it sasan ha’u lori mai, nia sik ona ha’u gasta osan barak, maibé sei ha’u fó kwuitansi ba nia, osan ha’u gasta lori de’it sasan oituan mai, nia bele dehan osan ne’e ohin gasta ba saida? Keta kwuitansi falsu karik. Entaun dezenvolvimentu ita-nian, ha’u admira iha ida ne’e. 8 mil milloins e muito dinheiro mas ita ba haree tok saida mak halo ona? Ne’ebé ita halo a que lori osan barak halo buat oituan, loloos ita lori osan oituan halo sasan barak.

JORNALISTA: Iha faze dezenvolvimentu hanesan ne’e, dala barak eme sempre kestiona falta mak rekursu umanus, kapasidade la to’o. Oinsa ita-boot nia haree ba kesatun ida ne’e?

TMR: Ema be ko’alia ida ne’e, ha’u haree ba nia oin, ha’u hanoin fali nia. Ha’u triste, karik kompara ba uluk tempu funu, ita-boot haree ami la iha S1,S2, S3, ami lori ema ne’ebé hakerek la hatene, kampones mas ami hurlele Jeneral Indonezia sira tuur la metin, tanba saida mak ohin iha S1, S2,S3 ita dehan fali kapasidade la iha. Ha’u hanoin sira aranju justifikasaun ida para taka sira-nia falta i ha’u hanoin timoroan la merese hetan konsiderasaun hanesan ne’e. Ita povu ida ke brani, povu ida ke determinadu loos, tanba sé mak mehi katak ita bele manan ukun an, manan ita-nia independensia? Ita haree Indonezia populasaun hira? Rekursu militar hira? Nasaun iha mundu hira mak apoiu nia? Ita mesak loos de’it mas nufim ita konsege manan Indonesia i fo lisaun ba Indonesia, mas ne’e ita lori rekursu saida? Ita lori mak rekursu ema, jovem feto-mane, liman tohar ain tohra, la hatene lee no hakerek, ita lori mak sira.

Ha’u fó ezemplu ida, komandante L7 , ohin nia la’o tun la’o sa’e mas nia komandante ida mellor ke ha’u koñese iha ha’u-nia vida, nia la tiru kilat musan ida mas bele hasai kilat Forsa Indonezia nian, samba 9, ohin ema hotu dehan nia ulun la loos, mas nia segundu komandante iha ai-laran komanda Munisipiu neen, la hatene lee no hakerek, hatene de’it mak hakerek 9 mas ne’e para asina de’it. 

Agora halo nusa mak ita iha rekursu, ita dehan fali la iha, ne’e mak ha’u dehan ou ita povu mak ulun fatuk lala’o ou sira ne’ebé ukun ita mak ulun fatuk la la’o, rua ne’e tenke iha ida. Ita hein tan rekursu saida? Ita haree ita nia telvizaun (TVTL) ne’e ezemplu ida, Indonesia sai hotu lori hotu nia rekursu mas imi hela neineik-neineik embora iha difikuldades mas Timor iha duni televizaun ida, embora la prefeitu. Ne’ebé ha’u hanoin ne’e justifikasaun de’it, i depois ita haree de’it polus dezenvolvimentu ita-nia oecusse, Suai konta ho Dili tolu de’it se ita dehan rekursu la iha, entaun se munisipiu hotu ita dezenvolve ita ba foti rekursu iha ne’ebé? Entaun loloos ita halo Dili de’it, tanba dehan ita la iha rekursus umanus. Ne’ebé ha’u hanoin justifikasaun ida ne’e la iha sentidu absolutamente, ha’u-nia vida tomak iha forsa, 24 anos iha ai-laran, sira uluk mós dehan ami kapasidade la iha, nufim sira soe hela ami mak lori to’o hotu.

JORNALISTA: Ita-boot husik ona rekomendasaun ruma ba Prezidente Republika atual? Karik iha momentu ne’e bele husik hela rekomebdasaun ruma?

TMR: Señor Prezidente Lu-Olo serbisu ho ha’u tinan barak iha ai-laran, ha’u-nia sub-alternu, nia ema ida ke ha’u gosta nia, nonook, haruka ba ne’ebé de’it nia ba, i fó laran tomak ba ita-nia nasaun. Funu hotu nia dedika nia tempu tomak ba ita-nia nasaun iha PN, lidera Partidu boot ida, Partidu istoriku, ohin ita nia povu fó konfiansa ba nia sai Prezidente Repúblika ba ita hotu. 

Ha’u-nia pedidu primeiru ba nia é ke nia labele konfundi entre Partidu FRETILIN ho nasaun Timor-Leste no Prezidente ba Timor-Leste, ne’e Primeiru. Segundu : Tau matan ba ita-nia sidadaun sira, populasaun sira, liuliu jovem sira ke sira la hatene ba oin ne’e atu lao oinsa? Fo atensaun maka’as ba edukasaun, saudu i por outrolado ejize, ejizente liutan ba Governu, Governu ne’ebé de’it mak atu mai tenke gasta rekursu ne’e hanoin ba ema, katak kada duit ida nia gasta nia tenke hatene saida mak nia tenke hetan fila-fali ba iha moris lorloron familia sira nian, labele taka matan de’it mak gasta, ne’e labele. I 15 anos ne’e ita bele dehan iha Portugues demais, i ne’e tenke hakotu. Sira tenke hatene rekursu ne’e la’ós premanente, ohin bele iha aban bele la iha, entaun gasta ho kuidadu looz, i ha’u hanoin katak osan ne’e povu nian i sira (governantes) nia papel mak jere de’it i lori benefisiu ba fali ita nia sidadaun sira. Ne’e mak ha’u husu ba Señor Prezidente para bele fó atensaun ba pontus ida ne’e. Primeiru ba ita-nia sidadaun sira i segundu ba govenu, no terseiru halo separasaun entre partidu ho propre estadu, papel Prezidente Republika nian.

JORNALISTA: Depois remata ita-nia mandatu sei iha polemika ida mak kesatun Pensaun vitalisia, hanesan eis titular, otomatikamente ita sei benefisia ba lei ne’e rasik, i iha deklarasaun ami rona dehan ita-boot sei la simu pensaun ida ne’e. Loos ka?

TMR: Ha’u hanesan eis Prezidente iha salariu por mes $2500, tuur deit, toba de’it to’o fulan ha’u simu ida ne’e, ne’e diferente liu ita-boot sira serbisu iha ne’e pois fulan-fulan simu $100-$200. I ha’u kuandu haree ba imi, hau hanoin no moe. Tanba ne’e osan ne’e ha’u sei la simu, se la simu nia sei fila ba kofre estadu I entaun ha’u deskute ho ha’u-nia kaben haree posbilidade atu uza osan ne’e ba bolsu estudu ba ema kbit laek nia oan sira, la ba fali kofre estadu mas ba bolsu estudu, tanba ha’u hanoin loos tuur la halo buat ida manan osan saugati de’it, halo ha’u moe.

Ita boot sira hatene, uluk ha’u traballador serbisu Ótel, kuandu iha 14-15 anos halo greve iha Dili lori patraun sira ba Tribunal, iha Baucau ha’u mak halo ida ne’e i ha’u hanoin fila fali tempu sira hanesan ne’e, katak traballador serbisu maka’as mas manan oituan loos i ha’u tuur de’it manan osan ne’e hau-nia laran la hakmatek ida, ne’ebé ha’u sei haree ida ne’e mas ha’u sei la simu.

I ha’u-nia Partidu defende abolisaun (halakon) pensaun vitalisia, hamenus ke sira tenke sai buat ruma para iha direitu. Ha’u levanta ida ne’e ba Governu, ba Maun Xanana dala rua ka dala tolu, fo hateten ba nia katak, ha’u hasoru eis deputadu sira, hasoru eis governantes sira halo negosia, balu la’o bulama hela depois 5 anos iha Parlamentu ita la uza, depois ita dehan kapasidade la iha, rekursus umanus la to’o. Be ida kapasidade iha ita ba soe tiha, ita lori tan foun mai treina tiha ba soe tan i depois tinan bailoron ita dehan kapasidade la iha, rekrusu umanus la iha, be nusa mak la uza sira kuandu sira iha hela salariu ke mai husi fundu pensaun vitalisia ne’e. Ne’ebé ha’u-nia hanoin ou uza sira para sira iha direitu ou entaun halakon tiha ida ne’e.

JORNALISTA: Entaun ita bele dehan ita-nia pensun ne’e sei nakfilak ba bolsu estudu?

TMR: Ha’u sei haree posibilidade ida ne’e, tanba se karik ha’u la simu ne’e ba fali kofre estadu, entaun hau simu mas kanaliza ba fali boslu estudu i benefsia ba povu nia oan i povu mak manan i fó ba sidadaun ne’ebé presiza tebes, tanba 30 mill dollar kada tinan se ha’u ajuda $200 ba kada estudantes, ita boot hanoin bele benefisia estudantes na’in hira?

JORNALISTA: Señor ema hotu hatene katak durante sei Xefe Estadu, akompaña buat barak maibé la konsege realiza, i iha opiniaun balu dehan ita-boot iha ambisaun hakarak atu ba Primeru Ministru. Ida ne’e loos?

TMR: Primeiru Ministru la’os tanba ha’u hakarak, é presiju tenke mai hosi povu nia konfiansa. Ha’u lembra ha’u-nia oan feto boot, kuandu rona dehan ha’u ba Partidu nia tanis, nia dehan Ó iha tiha Prezidente sai fali Ó hakarak ba tan Primeiru Ministru i tempu ba ami oinsa? La’ós tan ha’u hakarak ba Primieru Ministru ne’ebé ha’u ba kedas Primeiru Ministru maibé ne’e tenke hetan hosi povu nia apoiu iha eleisoins, mas para hetan povu nia apoiu iha eleisoins ha’u tenke iha programa ida ke di’ak ke fa’an ba sira, hateten katak karik imi hili ha’u fó konfiansa ba ha’u, programa ida ne’e mak ha’u sei implementa. Ne’ebé ha’u iha Partidu naturalmene hanesan Partidu buka ida ne’e, hakarak konkore para hetan governasaun i ha’u espera ke populasaun bele fó konfiansa ba ha’u-nia Partidu.

JORNALISTA: Ikusikus ne’e iha deklarasaun balu hateten katak Partidu foun ne’ebé foin moris hakarak atu muda sistema governasaun ne’ebé daudaun ne’e eziste. Karik ida ne’e mak Partidu ne’ebé ita pertense ba hakarak halo ida ne’e?

TMR: Em primeiru lugar, ita-nia Konstituisaun fó dalan. Iha mudansa revizaun konstitusional ne’e fó dalan atu ida, bele muda ita-nia bandeira, ida seluk muda sistema governasaun, bele husi governasaun Parlamentarista ba fali Prezidensialista, ne’e konstituisaun fó dalan. 

Segundu: Kuandu halo konstituisaun, ha’u rasik ko’alia ho Sr. Marí Alkatiri i ha’u husu pergunta ida ba nia. Iha sistema polítiku sosiu kultural Timor nian, sistema hanesan ne’e la funsiona, tanba ita iha Dom ida no reinu ida de’it, i iha suku ida liurai ida de’it, bé tanba saida mak ita hakarak harii sitema ida hanesan ne’e? Resposta Sr. Mari nian hanesan ne’e “ Oh Xanana, nia ne’e iha karateristika ditadór, se ita halo sistema ida fó tan poder ba nia, at liutan”. Entaun ha’u responde ba nia: “Mas ita-boot harii sistema ida ne’e ba ema ida ka ba nasaun ida?

Tanba tuir kestaun pólitiku sosiu no kultural i tuir istoria Timor nian, di’ak mak sistema Prezidensialista, i ha’u defende sistema ida ne’e.Maibé ha’u-nia preokupasaun no preoridades la’ós ida ne’e, mesmu sistema bele di’ak oinsa mas ema ida ne’ebé ukun la di’ak, hanesan de’it. Ezemplu hanesan kareta foun prado mas kondutor la d’iak nia bele ba soke at tiha, mas kareta bele segundu mão mas kondutor di’ak kareta ne’e la estraga i uza di’ak prado ne’e, ne’ebé ema mak determinante. Entaun ha’u-nia preokupasaun la’ós muda sistema, ha’u-nia preokupasaun é ke jesatun ne’e mak tenke di’ak, uja rekursu mak tenke di’ak i tau ema ne’ebé intende. 

Entaun ha’u hakarak hateten saida, ita-nia governante sira iha tinan sira ne’e nia laran, ha’u obserba sira hatene saida mak sira hakarak mas atu halo oinsa, sira la hatene, sira iha difikulades. Ita lalika haree ba buat ne’ebé sira halo, ita haree de’it ba sira-nia oin ko’alia ita bele hatene nia iha problema. Primeiru ninia ulun ne’e la organizadu, se nia ulun la organizadu halo nusa mak nia bele ba konvense ema seluk. I dala barak ha’u dehan agora dadauk ne’e iha jovems ke matanek liu fali governantes sira, governantes barak mak ko’alia tun-sae mas nia la hatene saida mak nia ko’alia, la persebe saida mak nia ko’alia, pois baidouzu la halimar. Ida ne’e mak pior liu, la umilde i ha’u triste haree buat sira hanesn ne’e. I uluk iha ai-laran mós ami hasoru problema sira hanesan ne’e. Foin dadauk ha’u lansa livru ida. Kuandu iha ai-laran ita-nia boot sira ko’alia-ko’alia to’o loron ida ha’u haree afinal buat ne’ebé sira ko’alia sira la kompriende i entaun ita komesa hateten ba sira para oituan lai. Rekoñese mós ema seluk ninia kapasidade i involve ema seluk iha prosesu. Ita iha Timor barak mak la hanoin ho ulun mas barak ke hanoin ho kabun, la lori ulun mak hanoin, ida ne’e mak problema ba Timor.

JORNALISTA: Hanesan ohin ita-boot esplika sistema ne’e di’ak maibé ema rasik la di’ak hanesan de’it. Maibé tanba sa ita hakarak muda sistema ne’e fali?

TMR: Ema mak hateten dehan Partidu foun hakarak atu muda, mas sira la hatene Joao ka Antonio mak hakarak muda, ne’ebé ita-boot halo pergunta opiniaun ema seluk nian, ne’ebé hau-nia resposta mak ida ne’e. Por natureza ha’u defensor sistema Prezidensialista mas ba ha’u ne’e la’ós problema i ne’e la’ós preoridade ba ha’u porke na verdade sistema bele di’ak mas ema la di’ak hanesaan de’it. Entaun ema ne’e mak sai save, karik ba PM nia tenke persebe saida mak nia tenkeser halo, nia iha kbiit ka lae atu jere, nia tenke umilde no buka aprende para jere nasaun ne’e ho di’ak.

JORNALISTA: Ida ne’e hanesan esperansa ita hotu nian, karik iha eleisaun mai mak povu la fo fiar ita sai PM, kna’ar saida mak ita sei halo ba nasaun ida ne’e?

TMR: Buat ida ke importante liu, papel Primieru Ministru é oinsa mak ita fó ideas foun ba sidadaun sira katak iha alternaivu seluk ida, ne’e hanesan telefone karik, ok ita bele uza ida ne’e mas foun ne’e nia kapasidade boot liu ida ne’e, entaun halo destinsaun telefone rua para nia haree ou ida ne’e di’ak liu, i ida ne’e mai hosi ne’ebé? Primeiru lugar mai hosi idea, nufim de ideas ne’e mak halo mudansa, ideas ne’e mak halo inovasaun, ne’ebé kontinua nafatin sensibiliza sidadaun sira para iha ideas foun.

Hori bainhira kuandu ba partisipa kongresu ha’u-nia Partidu nian, ha’u dehan ba sira ita agora ne’e ideas foun la iha, loro ba loro mai mak lakeru dikin, loroba loromai lakeru diki, nia kakutak la funsiona nia fila-fali mai ko’alia saida ita la kompriende, agora nia de’it mós la kompriende, oinsa mak nia halo ita kompriende, i hanesan ita-boot sira hatene difisial halo ha’u kompriende tanba komandante tinan 24 iha ai-laran, Jeneral tinan 10 ba Forsa Armada i normalmente Jeneral ema hatene para halo funu ida ha’u tenke matenek liu ha’u-nia adversariu para rai malu ne’e nia lakon ho ha’u, agora ko’lia de’it ha’u labele ona halo nusa mak ha’u ba hasoru nia, i ita-boot sira hatene kuandu funu hotu Jeneral sira dehan Matan Ruak ne’e sama dút mós la maran mas maka’as. Tanba kakutak, ne’ebé sira hotu ne’ebé hakarak ukun ita, sira-nia kakutak tenke liu ita-nian, laliu ne’e sira problema boot, para liu, nia tenke estuda,tanba mundu ne’e avansa lais la halimar i ita tempu la iha para lakon ida ne’e.

JORNALISTA: Hanesan ohin ha’u husu, karik povu la fó konfiansa ba ita sai PM, atividae ka serbisu seluk saida mak ita sei halo?

TMR: Hanesan ohin ha’u dehan, ha’u sei kontinua nafatin serbisu ho akademiku sira, estudante sira, sidadaun sira, para primeiru lugar, hatene saida mak sira-nia kna’ar, saida mak sira bele kontribui ba nasaun. Segundu lugar, sensibiliza Governu, Estadu ba nesesidaes sidadaun sira-nian.Ita labele konforma, ita tenke ejizente, tanba saida? Tanba Maromak fó vida ba ita tempu ne’e badak loos, tempu hela ne’e oitun de’it ona, entaun ita atu lakon tan ita-nia tempu ba halo saida, ita la lakon não é. Aman de’it buka serbisu la hetan, oan buka serbisu hetan fali? Entaun ita tenke ezije Governu para sira tenke serbisu di’ak kria oportunidade para ita aproveita oportunidade sira ne’e, labele sira loro ba loro mai lakeru diki-dikin lakeru dikin ita mós hanesan hotu.

Hanesan foin daudauk ha’u dehan kareta segunda mau iha oin, ita kareta foun sira mós tenke ba tuir nandodon hela, ne’e la di’ak ne’e. Pelumenus kareta segunda mau entaun kakutak ne’e primeira mau ba.

JORNALISTA: Ema koiñese Taur Matan Ruak ho familia ida ne’ebé armonia, tanba kuandu ko’alia kona-ba familia, familia hanezan baze, tanba ema dehan familia forte nasaun forte. Ba ita-boot familia ne’e mak oinsa?

TMR: Familia ne’e nukleu nasaun ida nian,sidadaun organizadu mak harii familia,ne’ebé nia hanesan nukleu. Iha era globalizasaun ne’ebé lori mós buat ida ke ita bolu dehan kulturalizasaun, lori kultura sira seluk mai ita-nian, ha’u hanoin ita tenke hametin ita-nia konsetu familia iha Timor, tanba konseitu familia ita-nian ne’e la’ós nukleu ida fen,laen, oan de’it mas dala ruma ita konta didi’ak suku ida ne’e ita-nia familia hotu. Iha nasaun sira osidente, familia ne’e mak fen, laen no oan de’it, oan 18 anos haruka sai ona husi uma buka vida rasik tanba ne’e sira-nia inan-aman mate sosial mak ba hakoi, oan sira la iha tempu para hakoi nia. 

Agora ha’u-nia hanoin ita tenke hametin konsetu familia ida ne’e, la’ós de’it ajuda labele desakredita ita-nia sosiedade maibé nia mós sai nukleu ba dezenvolvimentu ita-nia nasaun nian. Hanesan ohin ita-boot dehan familia forte nasaun forte,i la’ós fasil liuliu iha ita-nia soseidade ne’ebé nesesidades ne’e barak mas kapasidade ita-nian minimu loos. Ita fó ezemplu ita-nia oan jovem sira idade 20 a 30 anos nia atu hola feto atu harii familia pois ninia serbisu la iha, nia tenke kontinua hela ho inan-aman sira, loroloron inan-mana ko’alia sira bele stres, dala ruma nia bele destroi abandona nia oan sira, hau hanoin ita tenke fó ezemplu di’ak i ida ne’e tenke mai hosi lideransa sira. Se lideransa sira la fó ezemplu sé tan mak atu fó ezemplu ba ita-nia familia sira.

La’ós fasil. Ha’u kaben ho 45 anos i lao mesak 40 ital anos derepente moris iha familia nia laran, ne’e buat ida ke la fasil, ha’u iha ai-laran kuandu hadeer hader ona, la’o, la’o ona, agora kaben tiha, feen dehan hein lai ha’u seidauk hatais hotu, ne’e responsabilidade boot ida, tanba ita moris familia nia laran, ne’e difisil mas la’ós imposibel, tanba ne’e mak kuandu ha’u sei Prezidente, ha’u ho ha’u-nia kaben valoriza papel familia sira ne’ebé tahan ba tempu narauk nia laran vida kazal, balun balun 20 a 40 anos, foin daudauk ita nia Primieru Ministru Dr. Rui ho nia kaben 25 anos, ita-nia saudozu eis Governador Mario Carrascalao nia kaben 50 anos kazamentu, ha’u hakuak sira ha’u dehan “como e que imi bele auguenta to’o tinan 50, ami ida foin ne’e putus sala-sala pois hakfodak i labele tanba hanoin fali ita-nia oan kiik oan. Entaun ita valoriza sira, mezmu koiza fila sira nia esperiensia hanesan ita-nian hodi ita banati tuir, hodi hametin ita nia nukleu familia, tau matan ba ita-nia oan sira, tanba ho ita-nia oan sira mak mak vida ne’e iha sentidu.

JORNALISTA: Hanesan ita hotu hatene katak tinan ida ne’e tinan festa demokrasia ou tempu eleisaun nian, povu kiik tauk oituan no duvida, tempu hanesan ne’e lideransa sira karik provoka malu i bele parte terseiru aproveita. Hanesan lideransa ida, aman ida bele fó ita-nia liafuan ida ba povu atu sira labele tauk?

TMR: Ha’u hanoin ita-nia populasaun sira fó ezemplu maka’as ba lideransa sira, ita kompara 2012 ho 2017 total no kompletamente difirente, i ha’u fó aplaus. Kuandu ha’u kandidata-an ba Prezidente Republika iha 2012, Uatulari ne’e so ha’u de’it mak bele tama, kandidatu seluk la tama iha Viqueque, Baucau Quelicai so ha’u de’it mak tama, seluk labele tama, ohin difirente. 

Iha 2012 ita-nia Maun Xanana ba Uatulari ema tuda kareta rahun, mai Ossu ida mate wainhira halo kampaña Parlamentares. Mas ohin sidadaun totalmente difirente, tanba iha mudansa ida boot, tanba ne’e mak foin daudauk ha’u ko’alia ho ha’u-nia partidu ha’u dehan, buat ida ke ha’u la gosta iha ita nia rain iha buat tolu. Ida partidu sira iha tendensia politiza sosiedade, partidariza soseidade, marka malu ó mak Partidu ida ne’e, ó mak Partidu ida ne’eba i halo inimigu ba malu. Rua iha tendensia atu partidariza ita-nia estadu, ida ne’e sae duni sai ida seluk, mas la haree ba nia ne’e Timoroan, maske Partidu ketak mas nia kapasidade iha para atu lori ita-nia nasaun, tanba saida mak ita tenke hases nia? I por outro lado sukat poder maka’as, Parlamentu sukat dehan ha’u-nia poder mak ida ne’e, Prezidente dehan ha’u-nian mak ida ne’e, Governu dehan ha’u-nia mak ida ne’e, mas la haree katak ita hamutuk lori nasaun ba oin i buat tolu ne’e mak halo ha’u la gosta. 

Ha’u hanoin Partidu sira iha ne’e ba oin labele halo tuir ida ne’e i ha’u fiar katak ita-nia sidadaun sira mais esklaresidu i buat ida ke halo ha’u kontente, tanba ha’u ba fatin-fatin ha’u haree katak iha mudansa boot, i ha’u hateten ida ne’e ba sira. Partidu keta ketak, lisan ketaketak, lian ketaketak mas Timor mak halibur ita, ha’u la preokupa ho ita-boot tama Partidu ida seluk ne’e la iha buat ida, tanba ne’e foin daudauk ha’u ko’alia ba ha’u-nia militantes sira karik imi ba hateten ba CNRT nia ema, FRETILIN nia ema katak labele sai hosi imi-nia partidu naran vota mak vota de’it ba PLP. 

Ne’e ha’u hakarak hateten ba sidadaun sira katak sira kontinua nafatin i halo di’ak liu, i ha’u-nia intervista mai uluk iha ne’e ha’u dehan, lider di’ak ninia seguidores mós di’ak, lider át nia seguidores mós át, i ha’u hanoin lider sira iha ne’e mesak di’ak hotu, ida át la iha. Mas tambem ha’u mós dehan ba populasaun, tanba sira dehan imi boot fahe malu, pois ha’u dehan ami hemu tua imi mak lanu, tanba ne’e ha’u hakarak dehan Timoroan sira tenke orgullu tanba buat ne’ebé ita konkista iha tempu badak nia laran ne’e fora de normal, i ne’e liga ba komportamentu sidadaun sira-nian haburas demokrasia, i iha Àzia ne’e ita ida entermus demokrasia, tanba ne’e ha’u husu ba povu imi lalika preokupa katak sei iha problema.

JORNALISTA: Hanesan veteranus ida ita-boot fiar situasaun sei hakmatek?

TMR: Ha’u fiar buat sira ne’e sei la akontese, tanba sidadaun agora la hanesan uluk ona, i ha’u kontente ba ida ne’e. Ne’e hanesan konkista boot ida ke ita-nia nasaun iha.

JORNALISTA: Hanesna ema ne’ebé durante tinan barak sofre ba rai ida ne’e, ita-nia mehi ba nasaun ne’e mak oinsa?

TMR: Ha’u iha palavra de ordem ida ke ha’u lansa bainhira Partidu PLP hili ha’u sai Prezidente PLP, Palnu de ordem mak hanesan ne’e: Rekursu fahe hanesan, oportunidade fahe hanesan, tanba dezenvolve Oecusse pois sira seluk haree de’it não. Pois balun dehan ita-nia aban bain rua. Aban ne’e hahu ohin, futuru ne’e hahu ohin. Se ita-boot la halo ohin, nunka mais halo entaun rekursu tenke fahe, oportunidade tenke fahe hanesan ne’e signifikadu saida, Dezenvolvimentu tenke ekelibradu teritorialmente para ke sira Lospalos laika halai mai Dili hadau malu projetu iha Dili, i sira iha sira-nia fatin mós dezenvolve sira nia moris i ne’e ha’u-nia mehi, i ha’u husu para Governu tau atensaun ba ida ne’e tanba se mantein nafatini da ne’e, nufim to’o remata sei iha grupu ida de’it mak benefisiadu i povu barak sei sai penontong iha nia rain rasik.

Mensajen ikus Ba ita nia sidadaun sira.

TMR: Ba ita-nia povu, ha’u hakarak husu para kontinua mantein nafatin, pro ativu ba kontribui ba dezenvolvimentu Timor nian, tanba ita-nia nasaun ne’e lori terus, lori ran mak mak sosa i agora iha prosesu foun ida ke ba dezenvolvimentu ekonomiku lori moris di’ak ba ita hotu, i ha’u-nia palavra de ordem mak “Hisik Kosar ba Moris Di’ak” tenke serbisu maka’as labele tuur nonok haree de’it, tanba ne’e ita hotu hamutuk, indpendentemente idaidak ho nia hanoin maibé hotu-hotu tenke tau esforsu, tau kontribuisaun para ita-nia nasaun ne’e bele la’o ba oin, ida ne’e mak ha’u-nia pedidu ba ita-nia populasaun sira. I hanesan Prezidente Partidu PLP ha’u husu fó konfiansa ba ha’u-nia partidu PLP.

Tanba partikamente dezenvolvimentu ita la ko’alia, sei ita la ko’alia partidu sira, ne’ebé atu fó kontribuisaun liuliu ba kampaña ne’ebé atu mai ho pasifikiu i labele iha konflitus ke bele hafoer ita-nia prosesu demokrasia, liuliu ha’u husu ita-nia jovem sira atu kontribui maka’as para ita-nia nasaun hakmatek para ita-nia nasaun la’o di’ak liu ba oin. HOTU

.