Saida mak signifika eleisaun jerál 2017 ba ita povu ki’ik sira?

.

Juvinal Dias

Hosi: Juvinal Dias

Sinu boot ba polítika eleisaun jerál 2017 nian iha Timor-Leste hahú dere ona dezde tinan kotuk liu ba. Hahú kedas hosi Konsolidasaun, restruturasaun, harii partidu, kongresu, afiliasaun, Rekrutamentu polítika, inaugurasaun, festa, konfrontasaun entre massa ho massa, debates, lista naran kandidatu deputadu/a, hadau malu kadeira, baku malu, ameasa malu, tolok malu tan hadau númeru ki’ik, fó hatais kamiza polítiku no kolu kamiza partidu seluk, kria movimentu apoiu, movimentu amigu, politizasaun movimentu massa to iha kampaña ofisiál molok lori povu ba sentru votasaun iha 22 Jullu.

Fenómenu sira ne’e besik sai tiha buat komún no bai-bain tiha hodi halo eleisaun sai buat rebo-rebo ne’ebé balu razoavel mais balu mós kria konfuzaun tiha. Pergunta primeiru mak, saida mak signifika hosi buat sira ne’e? Simplesmente ema barak ne’ebé la envolve iha vida polítika partidáriu sei hatán katak, “tanba elites polítiku sira hakarak atu hetan podér ba ukun ka goza moris ida di’ak liu nian ho sira nia família no krooni sira ba bei-beik.”

Maske nune’e, seluk balu, liu-liu sira ne’ebé envolve iha partidu polítiku sira, sei dehan katak eleisaun ne’e prosesu “demokrasia” ne’ebé hatuur ona iha konstituisaun hodi fó oportunidade ba povu sira hodi hili sira nia lider sira ne’ebé di’ak atu ukun sira durante tinan lima nia laran. Besik ema sira ne’e konkorda katak eleisaun ne’e buat devér konstitusional ida ne’ebé tenke ejerse hosi povu tomak, katak se mak la ba vota, nia laiha espíritu nasionalismu.

So, ida ne’ebé mak loos? Mai ita halo revista ba signifika hosi eleisaun. Globalmente ema mensiona eleisaun katak prosesu foti desizaun ida ne’ebé formal ne’ebé povu sira hili ema ruma atu kaer ukun. No tuir ensiklopédia britániku, katak prosesu formal ida ne’ebé atu hili ema ida hodi ba kaer ukun ka simu ka rejeita propozisaun polítika ida liu hosi dalan votasaun.

Ha’u hakarak dada fenómenu polítika Timor-Leste ho revista rua iha leten ne’e. Besik ita bele dehan katak prosesu eleisaun iha Timor-Leste ne’e besik ladún kona revista rua iha leten ne’e. Tanba sá? Katak maske povu sei ba tuir votasaun, maibé sira la hili “ema ruma” ka “propozisaun polítika ida” ne’ebé tuir aspirasaun no vontade povu nian tanba laiha opsaun ba dalan hili “alternativa”. Bainhira eleitor tu’u Partidu ida, hanesan mós nia hili ema ne’ebé nia hakarak ka la gosta hotu.

Mekanizmu lista “feichado” halo povu ki’ik sira ka eleitor kiak sira sai tiha “karimbu” formal ba preferénsia no interese Prezidente ka Sekretáriu Jerál partidu sira nia “emar” no nia “propozisaun polítika”. Politikamente, “lista feichado” ne’e fó vantajen boot ba “estabilidade polítika” iha partidu laran de’it, maibé ladún promove forsa povu nudár determinasaun ultimo ba futuru nasaun nian. 

Ne’ebé halo Prezidente Partidu no Sekretáriu Jerál sira sai tiha “liurai ba demokrasia” no kria loyalista polítika sira ne’ebé loron kalan serve de’it interese “liurai” sira ne’e duke povu nia nesesidade.

Dala ruma persepsaun ida ne’e hetan atake, no grupu kontra sira sempre bolu hanoin ne’e hanesan hanoin hosi ema ne’ebé iha “moras mental”. Interese, ambisaun boot ba priviléjiu ukun nian halo elites polítiku sira lakon tiha fuan atu hare realidade, hodi halo sira sempre hakilar hatudu took saida mak evidénsia hosi persepsaun ne’ebé foin temi iha leten ne’e.

Iha evidénsia lubuk mak iha hela ita nia matan maske elites polítiku sira koko halakon ka finje lakohi hatene. La’ós ona segredu katak eleisaun iha Timor-Leste prodús lider polítiku sira ne’ebé la konsege hanoin naruk kona-ba sustentabilidade povu ne’e nia moris. Eleisaun prodús de’it reprezentante povu ida ne’ebé hatene hit kartaun azúl ba projetu sira ne’ebé fakar osan povu nian, no hit kartaun mean ba povu nia bee mós, uma ba povu, ai han ba povu, ekonomia ba ema kbiit laek sira, saúde ba povu no mós edukasaun ba ita nia oan sira.

At liu tan mak eleisaun ida ne’e “obriga” povu atu sosa Prado luxu ba ema na’in 65 tinan-tinan, no mós fó sira vensimentu as ba iha sira nia moris tomak. No balu nia fatin atu para karreta laiha ona maibé buka nafatin atu hetan karreta foun. Linguajen ida ne’ebé foin ha’u rona hosi kolega ida mak ema sira ne’e hakarak halo sira nia an nudár “memória instituisional” iha Parlamentu Timor-Leste.

Imajina took, durante tinan 15 nia laran, bee mós ba povu laiha, kria projetu estraga estrada ida di’ak ne’e hodi ba sobu tiha halo tiha sai hanesan fali natar (kazu iha Lautem nudár evidénsia forte ida), vida karun, fakar osan povu nian ho arbiru hodi fó de’it prezente ba sira nia maluk sira. Lista kandidatu sira hosi Partidu sira hatudu hela mai ita katak ema sira ne’ebé kaer podér durante tinan 15 liu ba kontinua lidera ita ba tinan lima oin mai.

Saida mak ita ekspeta hosi sira? Klaru katak ita kontinua moris iha pobreza nia laran. Se tinan 15 de’it sira la konsege fó be mós ba ita, ha’u fiar katak iha tinan lima oin mai tan, laiha bee mós ba povu, maske durante fulan ida nia laran ne’e sira hakilar “dada bee mós ba povu”. Simplesmente eleisaun ne’e nia signifika ba ita ema kiak mak kontinua aprova karreta foun ba sira ne’ebé simu ona karreta Pajero iha 2007 no Prado iha 2012, dala ruma la'os ona Prado, maibé ida be mais luxu.

Oinsá atu muda? Vontade atu muda ne’e tenke mai hosi Prezidente no Sekretária Jerál Partidu sira nian, inklui tenke promove “fó oportunidade ba eleitor sira atu vota ema ida entre ema balu mezmu hosi partidu ida ne’ebé hanesan”. Se buat ida ne’e mak Timor-Leste promove, iha eleisaun sira tuir mai, povu sei prodús deputadu/a sira ne’ebé iha kapasidade, mós hosi korrupsaun, onestu no reprezentativu hodi fó valor boot ba povu atu partisipa iha eleisaun ho esperansa ida ne’ebé boot ba mudansa moris iha futuru.

Buat seluk ida mak, karik di’ak liu Timor-Leste iha de’it Partidu ka bloku koligasaun rua, nune’e kompetisaun entre bloku ka partidu rua ne’e iha forma balansu katak povu bele livre no iha podér atu hili Partidu ida, karik ida seluk la fó vantajen ba povu.

.