ALKATIRI HALO POLITIKA LASU POVU IHA FACEBOOK

.

Maubere Tuba Rai Metin

Dala ida tan Mari Alkatiri Sekretariu Jeral FRETILIN 2000 nomos fundador Lei Pensaun Vitalisia nian ba halo politika lasu povu iha ninia Facebook, hodi soe rai rahun ba povu nia matan.

Iha medsos fundador Pensaun Vitalisia ataka maka’as ita nia Prezidente da Republika no halo akuzasaun oi-oin hasoru Xefe de Estadu. Alkatiri dehan katak TMR lakohi halo promulgasaun ba proposta alterasaun Pensaun Vitalisia tanba hakarak mos hetan benefisiu hosi LPV.

“Sei nia veta tanba nia mos hakarak hetan benefisiu husi LPV atual.karik??,” hakerek fundador pensaun vitalisia iha ninia Facebook.

Alkatiri mos akuza ukun nain ida halo uma hanesan palasiu no tanba banku la foo kreditu, osan mai husi korupsaun.

“La iha banco ida atu fo kredito bainhira la iha garantia atu selu. Harii palasiu privadu iha tempo badak bele hetan deit ho korupsaun.”, dehan Alkatiri iha medsos refere.

Komik oituan ita hare’e ema ida ke sai fundador ba Lei Pensaun Vitalisia fo’o todan ba ema seluk ba ninia (Marii) hahalok aat hasoru nasaun no povu Timor-Leste nian. Bele deit iha rajaun rua ba Marii Alkatiri hakerek aat hanesan ne’e iha Facebook, ida maka hakarak dala ida tan halo politika lasu povu no seluk tanba moras mental ataka tiha ona fundador pensaun vitalisia ne’e.

Problema LPV, FRETILIN 2000 rasik maka halo, Alkatiri no Lu Olo maka sai aman ka fundador ba Pensaun Vitalisia, TMR hakarak deit hamoos foer ke MariLu halo hodi hakotu injustisa, kolonialismu foun iha rai doben ne’e.

Maun Taur koalia ida ne’e ba publiku tanba komunidade sira ke nia vizita husu ba nia esplika nomos husu ba hakotu lei imoral ida ne’e no klaru tanba Maun Taur vizita suku no rona povu nia halerik nia mos iha obrigasaun hodi esklarese povu ba politika Estadu nian, sorte maka Maun Taur la halo politika lasu povu hanesan fundador pensaun vitalisia.

Ha’u hanoin katak FRETILIN 2000 tauk tebes forsa politika foun ke mosu iha ita nia rai, PLP, tanba sira hatene katak bele sai duni “amiasa” politika ba sira maibe demokrasia maka hanesan ne’e ona, la iha kadeira vitalisia, la iha ema ida ke ba ukun to’o mate, ida ne’e akontese deit iha Estadu ditadura hanesan Cuba no sira seluk tan. Problema ho Alkatiri maka ninia kakutak la simu kritika, nia deit maka loos, nia deit maka bele kritika tun sae ema hotu no ema tenke simu deit, Alkatiri tenke tau iha ninia kakutak katak nia laos Maromak no wainhira nia tama iha politika nia tenke simu kritika ho elegansia, labele reaje hanesan balada fuik.

Marii Alkatiri tenki simu mos ho elegansia katak Taur Matan Ruak boot liu nia iha ita nia nasaun, Maun Taur hela iha rai laran tinan 24 hodi Maun Mari ohin loron fila ba rai Timor no sai ema boot los, Maun Taur hela ho povu, terus hamutuk ho povo no foo ninia moris tomak hodi liberta ita nia nasaun  doben. Ida ne’e ita labele nega, ita labele sai mau pagador. Halo akuzasaun hanesan Marii halo iha ninia Facebook hasoru Maun Taur, ida ne’e mai hau hatudu katak Marii Alkatiri dezesperadu ona no tauk lakon ninia kadeira iha eleisaun jeral iha tinan 2017.

Imi to’o agora halo saida lolos ba povu ida ne’e? Imi nia estabilidade, dezenvolvimento maka saida lolos? Amiasa ema, oho veteranu sira no hetan benefisiu hosi osan povu nian. Povu ida ne’e maka iha dever hodi sustenta imi parazitas ka? Imi susu hotu mesak Timor-Leste nia riku-soin, viajen, uma Estadu, kareta Estadu, telefone Estadu, asesor Estadu maka selu, imi nia saude konta Estadu nian. Saida maka povu hetan hosi imi nia ukun? Povu doben nafatin mukit no terus. Ida ne’e maka imi nia politika no obrigadu ba povu doben ida ne’e ke besik ona tinan tinan 17 ba vota iha referendo hodi ita hetan ita nia independensia.

Imi hela iha rai liur, mai Timor imi maka sai boot, imi nia oan no beioan maka boot, ita povu tenke nonok deit no basa liman ba imi nia kolonialismu foun, ba imi nia egoismu no ba imi nia moe la iha?

Maun Lere apoiu ona Maun Taur kona ba halakon LPV ke imi inbenta hodi moris diak ho povu nia osan, ha’u sei fiar katak veteranus barak liu tan sei foo suporta ba Maun Boot nain rua ne’e, tanba sira hotu terus hamutuk tinan 24, sira hatene katak povu mos parte importante ba ita nia luta ba independensia, ne’ebe tempu too ona hodi sira defende dala ida tan ita nia povu husi imi nia kolonialismu foun.

Marii Alkatiri lalika ataka veteranus tun sa’e iha Facebook tanba ita boot deit maka ba lakon tan ita boot ninia kredibilidade (se sei iha) tanba povu hatene ona se maka se.

Laos Maun Taur maka tenke lori todan tanba imi nia ideia LPV maibe imi maka tenke tau liman iha imi nia konsensia hodi hakoku  lei ida ne’e. Imi hanoin imi liurai ka? Lae, povu Timor maka liurai, imi nia naran lolos maka parazitas.

ABAIXU PENSAUN VITALISIA!

ABAIXU PARAZITAS!

.

Lere Apoiu Taur, Konsidera Pensaun Vitalisia Injustisa ba Vetaranu

.

Timor Post - 26 de agosto de 2016

DILI—Xefe  Estadu Maior Jenerál FALINTIL-Forsa Defeza Timor–Leste (F-FDTL), Maijór Jenerál Lere Anan Timor fó nia apoiu tomak ba Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak hodi halakon tiha lei Pensaun Vitalísia (PV) tanba lei ne’e kria injustisa.

“Ha’u nu’udar veteranu ha’u apoia Prezidente di’ak liu hasai tiha, nia dehan veta ha’u apoia tomak nu’udar ema veteranu ha’u la’ós  ema polítiku,” dehan Lere ba Jornalista sira iha Kuartel Jenerál F-FDTL, Fatuhada, Kinta, (25/8).

Lere hatete, lei Pensaun Vitalísia ne’e primeiru asembleia konstituante maka halo, maibé ba nia nu’udar veteranu konsidera lei ne’e insjustiça bo’ot ema veteranu sira, tanba veteranus barak fó sira nia vida tomak la hetan pensaun vitalísia maibé ema ida foin sae ba deputadu ka membru governu tinan lima de’it hetan fali pensaun, ne’e lajustu.

“Parlamentu sira ko’alia depende maka’as tanba sira lakohi sira nia bikan no tasu tara maka sira ko’alia maibé ita ko’alia haree mós ba ita nia morál, ha’u veteranu sira foin lalais na’in 27 ba reforma, estadu garante sira nia moris ka lae,”dehan Lere.

Nia hatutan, ema sira uluk balun lakohi ukun an mós sae tiha ba membru governu no deputadu tinan lima la servisu buat ida iha uma de’it kada fulan simu osan ne’e injustisa ba ema veteranu sira durante tinan 24 iha ailaran la simu pensaun vitalísia.

Nia hatutan, eis titulares no deputadu sira simu pensaun vitaliaisia pasaporte diplomatiku, telefone pulsa gratuita no seluktan, mais kuitadu veteranu sira la hetan fali.

Nia dehan, forsa iha mundu ne’e F-FDTL maka pasiensia liu, sé hanesan nasaun seluk maka hanesan ne’e golpe bele mosu ona, tanba polítiku sira kria injustisa ba veteranu ho lei pensaun vitalísia ne’e.
.

Antes ne’e, Prezidente Repúblika (PR), Taur Matan Ruak, afirma, nia preparadu tiha ona hein lei pensaun vitalísia ne’ebé Parlamentu Nasional sei haruka ba nia. Nia promete ona veta lei ne’e to’o haruka ba tribunal no nia sei husik nia kargu iha dalan klaran.

“Ha’u sei veta, mas komu sira kompak ne’ebé haruka kedua ne’e, ha’u sei la promulga ne’e sira lori ha’u ba tribunál, mas ha’u hanoin besik ona ne’e sai sedu mós di’ak, bele, Prezidente sai sedu mós la ta’uk ona, ne’e tanba besik ona,” hatete Taur Matan Ruak ba komunidade sira iha suku Leber, postu administrativu Bobonaro, munisípiu Bobonaro, Kinta, (18/08) bainhira xefe estadu hala’o diálogu ho komunidade iha suku refere.

Xefe estadu sente katak, pensaun vitalísia ne’e moe boot ida tanba lei ne’e kria paratizmu. Xefe estadu esplika boot sira mak kria ona pensaun ba nia-án rasik, ezemplu saida mak nia hatudu ba ki’ik sira, ki’ik sira tenke  servisu maka’as mak han depois boot sira, eis deputadu iha uma hein simu osan de’it, iha direitu telefone, iha direitu ba kareta, iha direitu ba liur, tanba ne’e xefe estadu hakarak hapus ema hotu, tantu ki’ik ka boot tenke servisu mak han.

Tanba ne’e xefe estadu promete ona katak sei haruka fila fali lei mensal pensaun vitalísia nian ba Parlamentu Nasionál (PN) ho mensajen ida hodi husu PN para ko’a hotu.

Eis gerileiru  ne’e hatete veteranus sira funu tinan 24 iha ailaran to’o ukun-án, deputadu sira hala’o servisu tinan 5 de’it, liu tiha, tuur han de’it, la halo servisu tan ona, tanba ne’e xefe estadu dehan ne’e labele.

“Hotu-hotu servisu mak han, parazita ne’e labele, tenke fó ezemplu di’ak. Ha’u funu iha ailaran tinan 24 mai deputadu ida tinan 3, tinan 4 ne’e manán liu fali ha’u, ha’u la aseita ida ne’e. Ha’u prezidente tinan 5 de’it manán liu fali veteranus 24 anos,” PR Taur afirma.

Xefe estadu hatete, lei ne’e veta no husu para ko’a hotu, eis titulares sira mós lalika hela iha uma estadu, lalika uza kareta estadu nian hola rasik mak uza, atu nune’e bele fó ezemplu ne’ebé di’ak ba povu, sela’e iha povu nia oin ko’alia ida maibé iha kotuk ko’alia fali buat seluk.

Mo’e boot bainhira ema han etu bikan ida depois basa tutuir, ne’e labele. Mo’e boot liu tan tanba ita kria lei ne’e para hatudu katak luta na’in, funu hotu toba de’it ona, han de’it maibé lahatene katak iha ema mak funu liu maibé agora sei padese.

“Ita kuandu han etu bikan ida mak basa tuir ita nia hasan ne’e ita moe ne’e. Prezidente sente katak ne’e mo’e boot, ita kria depois ita hatudu katak ita luta na’in, funu hotu, ita toba de’it, han de’it, iha ema ke funu liu ita, terus liu ita, nia kontinua padese, labele, ne’e la justus,”dehan PR Taur.

Tuir lei, bainhira Prezidente veta lei ruma, bainhira haruka fila fali ba PN, depois la muda pontu ka asentu ida haruka fila fali ba xefe estadu, xefe estadu iha obrigasaun para promulga maibé dadauk ne’e xefe estadu latauk atu veta tan ba dala-2 tanba xefe estadu la ta’uk ona atu sai hosi kargu hanesan Prezidente Repúblika.

Durante diálogu xefe estadu nian ba suku sira iha munisípiu Ainaro, Covalima no Bobonaro nian, komunidade sira levanta maka’as kona-ba lei mensal pensaun vitaliísia ne’ebé mak to’o oras ne’e PN seidauk halo alterasaun.

Lei pensaun vitalísia dadauk ne’e PN hahú debate ona iha komisaun, oinsa halo alterasaun ba lei refere. (way)

.

SUA EXELÉNSIA, PREZIDENTE REPÚBLIKA TIMOR-LESTE, TAUR MATAN RUAK, KONDEKORA AMU-BISPU DON CARLOS FILIPE XIMENES BELO HO COLAR “ORDEM DE TIMOR-LESTE"

.

Foto:Presidência da República de Timor-Leste

KOMUNIKADU IMPRENSA

SUA EXELÉNSIA, PREZIDENTE REPÚBLIKA TIMOR-LESTE, TAUR MATAN RUAK, KONDEKORA AMU-BISPU DON CARLOS FILIPE XIMENES BELO HO COLAR “ORDEM DE TIMOR-LESTE"

Sua Exelénsia, Prezidente Repúblika Timor-Leste, Taur Matan Ruak, sesta-feira ne'e kondekora Amu-Bispu Don Carlos Filipe Ximenes Belo ho Colar “Ordem de Timor-Leste".

Don Carlos Filipe Ximenes Belo serbisu maka'as lapara atu garante povu timoroan nia direitu ba autodeterminasaun no hanesan defensór boot ida ba Direitus Umanus durante luta libertasaun nasionál. Iha fulan-Dezembru tinan 1996 nia obra korajozu hetan rekoñesimentu internasionál liuhosi Prémiu Nobel ba Pás ne'ebé loke dalan ba justisa no loke mós posibilidade atu kria kondisaun hirak ne'ebé presiza hodi halo pás tahan ba tempu naruk iha Timor-Leste.

Ohin Sua Exelénsia Prezidénsia Repúblika, hodi povu timoroan nia naran, entrega Colar "Ordem de Timor-Leste" ba Bispu Don Carlos Filipe Ximenes Belo nu'udar rekoñesimentu ba ninia aten-barani no espíritu sakrifísiu iha momentu hotu-hotu durante luta ba autodeterminasaun Timor-Leste nian.

“Ordem de Timor-Leste" harii liuhosi Dekretu Lei nr. 20/2009, hosi loron 6 fulan-Maiu, ho objetivu atu hatudu, ho prestíjiu no dignidade, Timor-Leste nia rekoñesimentu ba ema nasionál no estranjeiru sira-ne'ebé kontribui maka'as ona ba Timor-Leste, Timoroan sira ka Umanidade durante hala'o sira-nia atividade profisionál, sosiál ka iha aktu espontáneu eroisidade ka altruizmu nian.

Palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato, 26 Agostu 2016

.

LERE:LPV BELE HAMOSU GOLPE MILITÁR

.

Jornal Independente - Husi Artur da Luz - 26 de agosto de 2016

Dili- Lei Pensaun Vitalisia halo ema barak lakon esperansa, hahú husi povu ki’ik to’o lideransa sira. Xefe Estadu Maiór Jenerál F-FDTL, Majór Jenerál Lere Anan Timur, lei ne’e bele hamosu golpe militar hasoru lideransa sira.

Maski lei ne’e diskriminativu hasoru luta na’in sira no la fó benefisu ba povu ki’ik maibá Jenerál Lere seidauk hanoin atu halo golpe militar.

“Ha’u maka lakohi hanoin hanesan ne’e ba nasaun maibé presiza tetu didi’ak,” dehan nia iha Kuartel Jerál F-FDTL, Fatuhada-Díli, horiseik.

Tuir guerrelleiru ne’e deputadu sira iha Uma Fukun Parlamentu Nasionál, egoista tanba hanoin sira ninia-aan de’it maibé haluha tiha povu ki’ik sira ho veteranu sira ne’ebe uluk luta liberta nasaun ne’e.

“Deputadu sira hanoin de’it ba sira-nia kabun, maibé haluha tiha veteranu no eis guerrelleiru sira ne’ebé oras ne’e balun abandona hela,” dehan ho lian makaas, iha Kuartel Jerál F-FDTL, Fatuhada, Díli, horiseik.

Ne’e duni, Jenerál Lere apoiu Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak, hodi veta Lei Pensaun Vitalisia, tanba la fó prioridade ba povu ho veteranu sira ne’ebé uluk vota ba nasaun ne’e.

“Ha’u la’os ema politika, maibé ema veteranu haree lei pensaun vitalisia ne’e injustisa boot,” tenik nia.

Tuir nia, sira ne’ebé hamutuk ho inimigo (Indonézia) sira kontra nasaun ne’e, ne’ebé sai deputadu tuur iha Parlamentu Nasionál tinan lima de’it maibé halo lei ba sira-nia aan hodi simu osan pensaun vitalisia nian.

“Ha’u la’os ema politika maibé ha’u kontra duni,” hateten ho lian makaas.

Lere dehan, ema ne’ebé uluk luta haluha tiha sira-nia esforsu tomak ba rai ne’e, tanba ne’e politiku na’in sira tenke tetu didi’ak maka halo lei ho seriedade, hodi nune’e kondis ba situasaun ne’ebé iha.

Nia hateten, Governu reforma ona veteranu sira hamutuk 20-resin, maibé oras ne’e laiha asisténsia di’ak ba sira. Maibé eis deputadu, eis membru Governu no eis titulár sira hetan pasaporte diplomata no osan viajen ba-mai maibé la halo buat ida.

Antes ne’e Prezidente Repúblika (PR), Taur Matan Ruak, promete sei veta alterasaun Lei Mensál Pensaun Vitalisia ne’ebé prepara ona husi Parlamentu Nasionál. Xefe Estadu hakarak lei ne’e halakon total.

Xefe Estadu hato’o nia desizaun ne’e tanba durante vizita suku, komunidade sira husu atu la’os de’it halo alterasaun, maibé se bele hamoos tiha, halo ema sai baruk-teen no benefisiu ema balun de’it.

“Ha’u apoiu katak, hapus ou hamoos Lei Pensaun Vitalisia no ha’u promete katak, ha’u sei veta lei ida ne’e karik Parlamentu haruka ba ha’u,” dehan PR Taur liu husi diálogu komunitária iha suku Mau-Nuno, Posto Ainaro, sexta (12-8).

Nia dehan, sei veta no propoin ba Parlamentu Nasionál atu halakon regalia sira iha lei ne’e, hanesan direitu ba telefone, karreta no sira seluk tan.

Se lae, tuir nia, ukun na’in sira tinan lima lima ukun tiha la halo buat ida, la’o tun sa’e depois sira simu osan pensaun vitalisia, depois buka tan osan husi parte seluk.

.

Maun Taur prontu sai hosi ninia kargu Prezidenti tanba hadomi ninia povu

.

José Fernandes

Triste tebes ita haree polemika Pensaun Vitalisia nian no haree deputadu sira kanteen ba osan no lakohi simu Sr. Prezidenti nia hanoin hodi koa hotu osan Pensaun Vitalisia nian no deputadu sira sei hakarak simu persentajen hosi pensaun ida ne’e.

Reprezentante povu lakon ona sira nia moe no nafatin hakarak naok povu nia osan hodi sira moris diak. Oinsa sira bele dehan katak sira reprezenta povu ida ne’e? Lolos lekirauk ke tur iha PN serbisu ba se los? Sira serbisu ba povu ka ba sira nia aan rasik?

Ha’u rona asu balun hatenu no dehan katak karik Maun Taur la promulga sira nia alterasaun tanba Maun Taur hakarak nafatin simu Pensaun Vitalisia ida ne’e. Asu hatenu maka barak ona, Maun Taur lakohi promulga lei ida ne’e tanba hakarak mak KOA HOTU privilejius ukun nain sira, servisu maka han, laos esplora nafatin povu doben ida ne’e, hanesan Maun Taur dehan Lei Pensaun Vitalisia ida ne’e habokur de’it parazitas, ha'u maka deputadu sira, uainhira ha’u rona liafuan ida ne’e ha'u moe tebes, maibe ita nia deputa du sira nia moe asu han tiha ona. Sira laos de’it parazita, sira ema oportunista, hakarak susu povu nia osan to’o sira mate.

Ita labele haluha katak FRETILIN 2000 maka kulpadu boot ba polemika ida ne’e, Maun Mari no Maun Lu maka sai fundador ba Pensaun Vitalisia, karik ita hotu devia halo faru ho sira nia fotografia no hakerek FUNDADOR PENSAUN VITALISIA hodi sira moe oituan sira nia aan, tanba ema rua ne’e mos demais ona, sira rua ema arogante no hamrook ba poder, ezemplu maka sira nia kongresu, lista ida de’it hodi militante beikteen vota ba sira. Maibe pergunta boot maka ida ne’e: militante beikteen sira ba vota ba se tan? Aat liu tan, militante loron 3 fulan Setembru sei ba vota ka dehan sim ka nao. Imi beikteen duni, Maun Mari no Maun Lu halo imi aat liu pallasu no imi nafatin hakilar VIVA MARI, VIVA LU. Imi nia viva maka sei hakoi imi nia partidu FRETILIN 2000 iha eleisaun tuir mai. Depois maka imi hakfodak uainhira imi hotu ba tahu laran ho imi nia lider fundador pensaun vitalisia nian.

FRETILIN 2000 no ninia lideransa halo ona traisaun dala rua ba Povu Maubere, ida maka sira sai fundador ba Pensaun Vitalisia no seluk tanba deputa du sira sei hakarak nafatin simu persentajen hosi pensaun kriminozu no imoral ida ne’e. Quo vadis FRETILIN 2000?

De puta du sira dehan katak sira sei la hakruuk ba Maun Taur nia desizaun hodi la promulga lei ida ne’e. Karik maulambe sira ne’e la hakruuk maibe ita povu sei hakruuk ba Maun Taur no basa liman ba ita nia Maun Boot nia desizaun. Ema hanesan MaunTaur maka Timor-Leste presiza hodi sadik ho korajen boot parazita sira iha PN nomos iha Governu nia laran. Ita presiza PM ida hanesan Maun Taur ke la tauk lakon kadeira, hodi defende ninia povu doben. Ida ne’e maka ita bele dehan katak lider duni, ida ne’e maka ita bele bolu AMAN ba nasaun, tanba laos tur metin iha kadeira simu osan boot no la iha intresa ba povu nia moris.

Ita tenki tetu didiak tanba sa maka grupu kikoan nafatin iha direitu atu moris diak no meioria povu moris iha kiak no mukit nia laran? Tanba sa maka sira iha direitu atu hetan benefisiu oin-oin, hanesan kareta luxu, viagen ba rai liur, moras ba rai liur no povu luta nain la hetan dala barak hahan ba han loron ida dala tolu? Ukun nain konsidera katak sira boot liu povu ka? To’o ona tempu ba ita loke ita nia matan no hapara malisan ida ne’e hasoru ita nia povu doben.

Maun Taur merese duni ita nia suporta tanba nia uniku ke beibeik ba besik povu hodi haree sira nia moris no foin ho korajen boot prontu veta proposta alterasaun  Lei Pensaun Vitalisia, tanba Maun Taur hakarak KOA OSAN HOTU husi Pensaun Vitalisia no Maun Boot prontu  atu lakon nia kadeira hodi defende povu nia osan.

Maun Taur prontu sai hosi nia kargu Prezidenti tanba hakarak defende povu nia osan no hadomi ninia povu, lider seluk mos iha korajen hodi banati tuir Maun Taur ka lae? Karik lae, tanba Taur Matan Ruak ida de’it...

.

Revizaun LPV liu husi plenaria, PN sei la hakruuk ba PR Taur nia vontade

.

Jornal Nacional Diário

Atu halo revizaun ba lei pensaun vitalisia (LPV) sei liu husi plenaria, tanba ne’e, desizaun Parlamentu Nasional sei la hakru’uk ba vontade Prezidenti Republika (PR) Taur Matan Ruak nian.

Lia hirak ne’e hato’o husi Vise Prezidenti PN, Duarte Nunes, iha uma fukun PN, Tersa (23/08/2016), hodi  fo resposta ba deklarasaun Prezidente Republika Taur Matan Ruak,  ne’ebe dehan, PN lakohi halakon Pensaun vitalisia maka nia prontu sai husi Prezidente Republika.

“Prezidente Republika Taur Matan Ruak atu sai husi Prezidente ne’e nia direitu, labele Prezidente ameasa  rezigna an ne’ebe Parlamentu Nasional mos atu  halo tuir deit.  Parlamentu Nasional iha komisaun ida ne’ebe hare ona kona ba lei pensaun vitalisa, tama fali resesu deputadu sira atu halo diskusaun ona,” hateten Duarte Nunes.

Bainhira husu atu halakon pensaun vitalisia, tuir Vise PN Duarte katak, ne’e laos Prezidente Republika nia kestaun, maibe Parlamentu Nasional maka  sei hare lei ne’e.

“Prezidente nia hakarak halakon pensaun vitalisia ne’e Prezidente nia hakarak, maibe ami  mos iha posizaun ida depois diskusaun maka bele foin hatetne halakon ka lae,” dehan Vise PN Duarte.

Atual deputado bankada CNRT ne’e sublinha katak, se lei ne’e Parlamentu Nasional aprova lori ba maka  dehan inkontitusional signifika tenke hare fila fali artigu ida ne’ebe ke inkonstitusional, no haruka ba Tribunal hodi hare fila fali.

Maibe  lainkonstitusional PR Taur hakarak veta politika regra maka konfirma votu ou la konfirma.

Iha fatin hanesan membru PN husi bankada CNRT, Arão Noe afirma, lei pensaun vitalisia ne’e iha hela ona desde tinan 2006, agora atu revoga lei ida ne’e presija aktu politika ida para atu revoga.

“Entaun tenke halo lei ida fali para hodi revoga lei ida seluk, saida maka akontese PN halo alterasaun ba lei nee neebe tuir ejijensia komunidade no sosiadade sivil sira. Maibe  agora, tanba razaun ida ne’e Prezidente Republika hakarak rezigna an ne’e desizaun politika Prezidente nian, PN laiha buat ida ba desizaun Prezidente nian, tanba Prezidente ne’e orgaun soberanu ida, separasaun poderes ida-idak hala’o nia knar,  PN halo nian, Prezidente halo nian,” dehan Arão Noe.

Nia dehan, lei ida iha tiha ona, agora halo alterasaun para muda lei ne’e, se Prezidente Republika veta lei ne’e, lei anterior bale nafatain. Tanba ne’e nia laiha konsekuensia ida, nia konsekuensia maka lei anterior ne’e bale nafatin 100%.

“Se ita hakarak redus ne’e maka diak liu promulga alterasaun ne’ebe PN halo, hodi redus salariu ne’ebe mak eis titularis sira hetan, se Prezidente lakoi promulga konserteza lei anterior vigora nafatin,” dehan deputadu Arão.

Prezidente Republika Taur Matan Ruak dehan tiha ona katak, nia prontu atu sai husi Prezidente Republika, kuandu Parlamentu Nasional lakoi hamos total pensaun vitalisia.mia

.

La Promulga Lei Pensaun Vitalisia, Bele Hasai Taur Hosi Nia Kargu PR

.

Foto: Presidência da República de Timor-Leste, Facebook.

Timor Post

BOBONARO—Prezidente Repúblika (PR), Taur Matan Ruak, afirma, nia preparadu tiha ona hein lei pensaun vitalísia ne’ebé Parlamentu Nasional sei haruka ba nia. Nia promete ona veta lei ne’e to’o haruka ba tribunal no nia sei husik nia kargu iha dalan klaran.

“Ha’u sei veta, mas komu sira kompak ne’ebé haruka kedua ne’e, ha’u sei la promulga ne’e sira lori ha’u ba tribunál, mas ha’u hanoin besik ona ne’e sai sedu mós di’ak, bele, Prezidente sai sedu mós la ta’uk ona, ne’e tanba besik ona,” hatete Taur Matan Ruak ba komunidade sira iha suku Leber, postu administrativu Bobonaro, munisípiu Bobonaro, Kinta, (18/08) bainhira xefe estadu hala’o diálogu ho komunidade iha suku refere.

Xefe estadu sente katak, pensaun vitalisia ne’e moe boot ida tanba lei ne’e kria paratizmu. Xefe estadu esplika boot sira mak kria ona pensaun ba nia-án rasik, ezemplu saida mak nia hatudu ba ki’ik sira, ki’ik sira tenke  servisu maka’as mak han depois boot sira, eis deputadu iha uma hein simu osan de’it, iha direitu telefone, iha direitu ba kareta, iha direitu ba liur, tanba ne’e xefe estadu hakarak hapus ema hotu, tantu ki’ik ka boot tenke servisu mak han.

Tanba ne’e xefe estadu promete ona katak sei haruka fila fali lei mensal pensaun vitalisia nian ba Parlamentu Nasionál (PN) ho mensajen ida hodi husu PN para ko’a hotu.

Eis gerileiru  ne’e hatete veteranus sira funu tinan 24 iha ailaran to’o ukun-án, deputadu sira hala’o servisu tinan 5 de’it, liu tiha, tuur han de’it, la halo servisu tan ona, tanba ne’e xefe estadu dehan ne’e labele.

“Hotu-hotu servisu mak han, parazita ne’e labele, tenke fó ezemplu di’ak. Ha’u funu iha ailaran tinan 24 mai deputadu ida tinan 3, tinan 4 ne’e manán liu fali ha’u, ha’u la aseita ida ne’e. Ha’u prezidente tinan 5 de’it manán liu fali veteranus 24 anos,” PR Taur afirma.

Xefe estadu hatete, lei ne’e veta no husu para ko’a hotu, eis titulares sira mós lalika hela iha uma estadu, lalika uza kareta estadu nian hola rasik mak uza, atu nune’e bele fó ezemplu ne’ebé di’ak ba povu, sela’e iha povu nia oin ko’alia ida maibé iha kotuk ko’alia fali buat seluk.

Mo’e boot bainhira ema han etu bikan ida depois basa tutuir, ne’e labele. Mo’e boot liu tan tanba ita kria lei ne’e para hatudu katak luta na’in, funu hotu toba de’it ona, han de’it maibé lahatene katak iha ema mak funu liu maibé agora sei padese.

“Ita kuandu han etu bikan ida mak basa tuir ita nia hasan ne’e ita moe ne’e. Prezidente sente katak ne’e mo’e boot, ita kria depois ita hatudu katak ita luta na’in, funu hotu, ita toba de’it, han de’it, iha ema ke funu liu ita, terus liu ita, nia kontinua padese, labele, ne’e la justus,”dehan PR Taur.

Tuir lei, bainhira Prezidente veta lei ruma, bainhira haruka fila fali ba PN, depois la muda pontu ka asentu ida haruka fila fali ba xefe estadu, xefe estadu iha obrigasaun para promulga maibé dadauk ne’e xefe estadu latauk atu veta tan ba dala-2 tanba xefe estadu la ta’uk ona atu sai hosi kargu hanesan Prezidente Repúblika.

Durante diálogu xefe estadu nian ba suku sira iha munisípiu Ainaro, Covalima no Bobonaro nian, komunidade sira levanta maka’as kona-ba lei mensal pensaun vitaliísia ne’ebé mak to’o oras ne’e PN seidauk halo alterasaun.

Lei pensaun vitalisia dadauk ne’e PN hahú debate ona iha komisaun, oinsa halo alterasaun ba lei refere.(dgx)

.

Preokupasaun komunidade sira nian kona-ba lei pensaun vitalisia iha diálogu komunitaria S.E. Prezidente Repúblika ho komunidade sira Suku Leber no Suku Oeleu iha Munísipiu Bobonaro

.

Transkrisaun hosi vídeo Presidência da República nian

Preokupasaun komunidade sira nian kona-ba lei pensaun vitalisia iha diálogu komunitaria S.E. Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak ho komunidade sira Suku Leber no Suku Oeleu iha Munísipiu Bobonaro.

Irene Moniz: Ha’u nia preokupasaun kona-ba lei pensaun vitalisia nian ne’ebé agora dadaun atu halo alterasaun. Ho lei ne’ebé mak atu halo alterasaun ne’e ami husu ba Sua Exelensia atu bele minimiza salariu ba eis titulares sira, sebele salariu eis titulares sira nian tengke diferente 50% ho membru governu no deputadu sira ne’ebé mak sei ativu servisu hela. Tamba ne’e hakarak rekomenda deit sebele pensaun vitalisia nian ba deit primeira legislative, segundu no terseiru tuir fali mai ne’e la presija hetan osan pensaun vitalisia ninian. Tamba ita nian membru governu no deputadu sira to tinan lima sira sempre troka malu, iha balun mak tun iha balun mak sae, ho ida ne’eiha loron ikus mai eis titulares mak sei domina iha ita nia nasaun ne’e nia laran e osan barak mak sei estraga ba iha eis titulares sira e ho nia impaktu sei estraga dezonvolvimentu iha ita nia rai doben Timor Lorosae.

Ha’u nia naran kompletu Alvaro do Rego, reprezenta juventude Suku Oeleu nian, failansu kona-ba lei pensaun vitalisia nian to ohin loron mandatu politika tinan lima ida ne’e besik ona, sura fulan deit remata ona hanesan Nai Liurai, Aman ba Nasaun ida ne’e aproveita hato’o lia dadolin ida ne’e atu nune’e bele iha tempu badak diskuti tok sa fukun saida mak to ohin loron seidauk hetan rezultadu preokupasaun hirak ne’e antes ita atu lori povu ne’e hakat tan ba oin, ne’e hanesan signifika ita bele fo bosu ba grupu elit politika ou parte balu deitwainhira ita atu liberta povu iha nasaun soberanu ne’e. 

Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak hatan ba preokupasaun komunidade nian kona-ba lei pensaun vitalisia.

Hau nia oan Irene ohin dehan lei pensaun vitalisia bele hatun ba 50% ka lae?

Ha’u hodi bainhira dehan hapus hotu, mesmu ha’u hatene katak Prezidente nian sira tau ba 100%, mais ha’u dehan hapus! tanba saida? ne`e kria parazetismu,ita bo`ot sira hare`e ai ida moris fali iha ai ida nia tutun ne`e, se bo`ot sira mak haree ona hanesan ne`e ezemplu sai ida mak fo ba ki`ik sira, i dehan ki`ik sira tenki servisu makas i depois nia toba deit iha uma simu deit. Iha direitu telefone, iha direitu kareta, iha direitu ba liur, iha direitu ba ida ne`e, iha direitu ba ida ne’eba, hapus i hau hatete ona katak aban bain rua sira haruka mai, ha’u veta, ha’u haruka fila-fali deit.

Koa hotu, desde laos ida konstituente mai to agora, koa hotu, hotu-hotu ba servisu mak han, ne`e para parazita ne`e fo ezemplu diak, ha’u halo funu iha ailaran tinan 24, mai deputado ida tinan tolu, tinan ha`at, manan liu fali ha’u, ha’u la aseita ida ne`e, ha’u Prezidente tinan lima deit manan liu fali Veteranos 24 anos, ha’u be halo funu tinan 24 anos ne’e, entaun ne`e so bulak mak bele asseita ida ne`e. Ne`ebé agora ha’u nia tempu sira haruka mai ha’u veta tiha depois ami sei koalia, mais lalika simu, koa hotu, uma estadu mós la bele hela iha uma estadu, ba halo rasik uma mak hela hanesan ne`e para fó ezemplu ba povu, se lae koalia-koalia mais iha kotuk halo fali ida, ne`e la bele, ne`ebé alin la iha 50%, ba ha’u ne`e hapus total, telefone mós la iha, uza rasik ninia, kareta mós la iha, sosa rasik mak sa`e, la iha lao ain, ha’u hanoin ida ne`e diak liu.

Hodi bainhira ha’u iha ne`ebé mak ha’u hatete, ita fó hahan bikan ida mak ita basa tuir ita nia hasan ne`e ita moe ne`e, ami uluk kuandu iha ailaran, na`an aten ne`e oho mai tanba ki`ik oan ne’ebé fo ba bo`ot sira deit, entaun iha soldadu ida dehan hanesan ne`e, na`an aten ne`e bainhira mak bo`ot para to ita sira ki`ik ne`e, agora kiik deit hanesan ne`e la bo`ot entaun bo`ot deit mak han, ida ki`ik la han ona, i tebes naan aten bo`ot ne’ebé atu fahe hotu ne`e la iha, ne`ebé sempre ki`ik ne’ebé bo`ot sira mak han deit ne`ebé informa ba imi.

Hodi bainhira ha’u iha Ainaro, ha’u dehan hapus total, Prezidente sente katak ne`e moe bo`ot, depois ita kria, ita hatudu katak ita luta nain, funu hotu ita toba deit, han deit, iha ema balun que funu liu ita, terus liu ita, nia kontinua padese, ne’e la bele, ne`e la justu, tanba ne`e ha’u sei veta.

Maibe como sira kompak ne’ebé haruka kedua ne`e ha’u sei promulga tanba la promulga sira lori ha’u ba tribunal, mais besik ona ne`e ha’u hanoin sai sedu mós diak, ne`ebé Prezidente sai sedu mós la tauk ona ne`e tanba besik ona.

.

L-7 triste oknum F-FDTL-PNTL asalta nia rezidensia - Lere: Hasai husi F-FDTL

.

Jornal Nacional Diário - 23 de Agosto de 2016

Eis Komandante Gerileriu Rejiaun 3, Veteranu, Cornelio Gama (L-7), senti triste tanba nia rezidensia iha Fatuhada-Dili, hetan asaltu husi oknum Falintil-Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL) ho Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) iha komemorasaun loron FALINTIL ba dala 41 iha Sabadu (20/8/2016) liu ba.

Motivu no rajaun saida mak oknum Polisia ho F-FDTL sira ba asalta veteranu L-7 nia rezidensia ne’e rasik to’o agora seidauk klaru, tanba sei iha prosesu investigasaun nia laran.

Veteranu Cornelio Gama L-7, dehan, aktu husi membru PNTL ho F-FDTL ba serku nia uma ne’e krimi ona sa tan se kilat ba nia oan feto sira ne’e, tenki lori ba Tribunal, tanba sa mak iha loron istoriku ne’e sira ba fali serku nia uma.

“Ha’u la kompriende tanba saida maka sira ba fali serku ha’u nia uma? ha’u mos ema ne’ebe maka funda nasaun ne’e, ha’u la hanoin atu estraga fali ha’u nia nasaun ne’ebe maka uluk ami Falintil sira harii, ha’u Triste tebes ba ida ne’e, no ha’u nia oan feto sira ne’ebe sai vitima atu lori kazu ne’e ba tribunal,”deklara L-7 ba Jornalista iha Bidau mota klaran, Domingu (21/08/2016).

L-7 hatutan, kronolojia akontesimentu ne’e katak, forsa ho PNTL ba husu sira hatene loron ida ohin ka lae? Sira hatan sim hatene, nusa mak kanta fali maibe nia oan feto ki’ik nia ferik oan hatan la’os sira mak kanta, maibe labarik sira maka halimar.

Maibe,  forsa sira ne’e dehan “imi subar ema iha ne’e kamiza kinur ida”, entaun labarik sira loke hotu odamatan no janela sira ne’e hodi forsa sira tama ba buka, sira la tama no hatete lia fuan at barak ba nia oan sira, dehan mos imi sira ne’e mak la fiar forsa.

“Ami mos Falintil imi koalia fali lia fuan barak hanesan ne’e, no sira dehan tan ba ha’u nia oan feto katak, labele koalia barak no se tan kilat ba ha’u nia oan feto, no sira hakiduk ba kotuk koalia tan katak sira ne’e maka subar hela ‘Mauk Moruk’ iha ne’e, tanba ne’e mak ha’u nia oan dehan Mauk Moruk mate ona imi mai husu fali tan iha ne’e,” L-7 dehan.

Tanba ne’e, L-7 konsidera aktu ne’e defamasaun no krimi ona sira sei lori ba Tribunal, tanba sira ba hala’o serku ba uma ne’e mos laiha mandadu ruma husi Tribunal.

Hasai husi F-FDTL

Hatan ba kestaun ne’e, Chefe Estadu Maior Jeneral Falintil-Forsa Defesa Timor Leste (F-FDTL), Major Jeneral Lere Anan Timur afirma katak, kona ba asalto ne’e, desizaun komandu nian ba autor sira ne’e primeiru tenke husu deskulpa,  segundu hasai husi instituisaun F-FDTL.

“Desizaun mak ne’e ó ba husu deskulpa, se ó la koeñese husu deskulpa ba sira i ó tenke konsidera fo ondra ba FALINTIL katuas sira ne’ebe ohin loron halo ó sai forsa defesa. Ó ha’u haruka ba uma, ha’u haruka ba uma tamba ó la’os ligasaun ho FALINTIL dala ruma ó ne’e independente ida mak ó mai tama FALINTIL,”afirma, Lere Anan Timur ba Jornalista iha ninia knar fatin, Kuartel Jeneral F-FDTL, Fatuhada – Dili, Segunda (22/08/2016).

Tamba ne’e, Lere alerta ba jerasaun foun sira hotu ne’ebe iha forsa armada keta haluha katak FALINTIL mak klamar instituisaun F-FDTL, tamba laiha FALINTIL F-FDTL mos laiha.

“Ha’u fo hatene ba joven sira hotu FALINTIL mak imi nia klamar, FALINTIL laiha, imi mos laiha, ohin dalaruma imi vadiu tun sae, komete krimi tun sae ba kaer imi ba kadeia, imi mai iha ne’e para ami eduka imi sai ema lolos no sai sidadaun lolos,”hatutan Lere.

Lere haktuir  katak, sé autor sira ne’e koalia duni liafaun ba familia L-7 nian katak, se mak haruka imi ba funu balun liman tohar, balun ain tohar, balun mate, ida ne’e moral laiha para soldadu koalia sai liafuan sira hanesan ne’e.

Komisariu PNTL orienta investiga

Entretantu iha fatin ketak, Komandante Jeral PNTL, Komisariu Julio da Costa Hornay hatete, wainhira ninia parte rona membru PNTL ho F-FDTL asalta guerilheiro L-7 ninia uma, ninia parte orienta kedas ninia membru sira hodi justifika.

Nia hatutan katak, kazu ne’e detallu komandu fo ona orientasaun ba komandante polisia munsispiu Dili hala’o investigasaun profunda, no husu mos ba familia atu hato’o keixa hodi bele hatene lolos, tamba sa sira ba iha ne’eba, ba halo saida.

“Kazu ne’e detallu, ohin ha’u orienta ona komandante distritu dili, i iha posiblidade familia hato’o keixa mai para ita haree los ka lae, akontese iha ne’ebe, tamba saida mak sira ba iha ne’ebá, ba halo saida,” hatete, Julio Hornay.

Tuir informasaun ne’ebe mak JN-Diario asesu iha terenu akontesimentu ne’e iha loron Sabadu (20/08/2016), no autor sira husi instituisaun F-FDTL nian husi Componente Terestre no autor husi parte PNTL seida’uk hatene ema na’in hira tamba sei iha prosesu investigasaun. Eus

.

Serku rezidensia L7- Lere: Nee Forsa Moral Bandidu

.

Jornal Independente - 23 de agosto de 2017

Díli- Xefi Estadu Maior Jeneral F-FFDTL Maijor Jeneral Lere Anan Timur konsidera membru F-FDTL neebe serku rezidensia eis Komandanre Falintil Rejiaun III, Cornélio Gama, laiha moral no sira nia ulun uza moral bandidu nian.

“Ami simu ona keisa konaba akontesimentu nee kompleta ho kronolojia, ami sei hatun despaisu ba departamento Justisa hodi bele prosesa,” dehan Lere ba jornalisra iha Kuartel Jeneral F-FDTL, Fatuhada, segunda-feira (22-08-2016).

Komandante F-FDTL tuir Lere simu ona keisa ba kazu nee nian, oknum F-FDTL neebe tama iha rezidensia L7 nian mai husi komponente terestre no polisia balun.

“Ema sira ba ne’e moral la iha, ne’e moral bandidu nian laos forsa, hau sei bolu soldadu, ka ofisiais nee hodi fo hatene ba nia, solusaun maka nee nia tenke ba husu deskulpa fo onra ba katuas FALINTIL FALINTIL sira neebe maka halo ohin loron o sai forsa defeza,” tenik Lere.

Eis Komisariu Politika nee dehan membru F-FDTL no PNTL neebe la respeita FALINTIL sira diak liu fila ba nia uma tanba nia laiha ligasaun ho FALINTIL.

“Hau fo hatene ba joven sira, FALINTIL maka imi nia aman, FALINTIL la iha, ohin lorom imi sei bandidu tun sae hela komete krimi ema kaer imi ba kadeia tan” dehan Lere lamenta.

Nia hatutan, sidadaun ida bainhira tama forsa eduka atu sai sidadaun lolos, laos sai fali forsa ho mentalidade bandidu nian.

Iha sorin seluk Komandante Jeral PNTL, Komisariu polisia, Julio Costa Hornay, dehan nia parte seidauk simu relatoriu konaba akontesimentu nee no nia sei husi Munisipiu Dili atu bele konfirma lolos kazu ne’e.

“Hau kuandu rona informasaun nee hau haruka konfirma kedas konaba asuntu ida nee, maibe seidauk iha relatoriu tanba nee maka hau kontakto kedas ba maun L4 no dehan katak sira vitima sei lori keisa ba Kuartel Jenerak Fatuhada,” dehan Julio.

Nia hatutan, komandu halo mos konfirmasaun ba komandu Munisipiu Dili konaba membrus sira atu halo seguransa ba selebrasaun loron FALINTIL nian, laos ba serku uma L-7 nian.

“Ami hein keisa hosi familia sira nian hosi keisa nee maka ita bele hatene nee los ka lae, sira ba iha neeba atu halo saida,” dehan Julio.

Nunee mos eis Komandante Falintil, Cornelio Gama (L7) dehan, membru PNTL ho F-FDTL sira serku hau nia uma hodi see kilat ba hau nia oan feto sira.

“Hau la komprende tanba saida maka sira ba fali hau nia uma, hau mos ema neebe funda nasaun nee, hau la hanoin atu estraga fali hau nia nasaun neebe uluk ami Falintil harii. hau triste boot ba ida nee, hau nia oan feto sira neebe sai vitima atu lori kazu nee ba Tribunal,” dehan L7.

Tuir kronolojia, membru F-FDTL no PNTL sira tama iha rezidensia L7 nian hodi husu: “Imi hatene loron ida ohin ka lae? L7 nia oan sira hatan, sim, hatene, nusa maka kanta fali, maibe nia oan feto (Kiak nia ferik oan) maka hatan loos sira maka kanta maibe labarik sira maka halimar.

Bainhira hatan nunee membru F-FDTL, dehan akuza ona sira subar ema hatais kamiza kinur ida. Tanba la satisfas ho aktu nee, L7 nia oan sira loke hotu odamatan no janela sira nee hodi forsa sira tama, mas koalia liafuan aat barak ba L7 nia oan sira dehan mos sira hodi dehan mos sira nee maka la fiar forsa.

Forsa sira nee mos husu L7 nia oan sira labele koalia barak hodi se kilat nia oan feto, bainhira forsa sira nee hakiduk ba kotuk akuza L7 nia oan sira maka subar hela Mauk Moruk. Maske faktus Mauk Moruk mate ona.

L7 konsidera aktu nee defama no krime, tan nee lori ba Tribunal, tanba sira ba halao serku ba nia uma laiha mandatu husi Tribunal. 

.

Ahi Han Kantina Parlamentu Nasionál

.

Foto: ANTIL

Dili, 22 de agosto de 2016 (ANTIL) – Públiku Kapitál Dili iha dadersan oras 08.20 OTL hetan supreza ho ahi han ne’ebé akontese ba kantina Parlamentu Nasional.

Akontesementu ahi han ne’e konsege hamosu paniku husi funsionariu sira iha area Parlamentu Nasional no Ministeriu Finansas, inklui funsionariu sira ne’ebé haknar an iha Palacio do Governo halai sai hotu ba areia parke kareta nian.

‘’Ha’u hakfodak, haree hosi janela komesa ahi suar sai, no ami hakat ba, ahi komesa boot ona,’’ Inocencia de Araujo, Supervizór Kompaña Mukun Timur Di’ak (kompaña ne’ebé halao servisu limpeza, red.) fo sasin ba ANTIL, Segunda (22/08), iha fatin akontesementu.

Maski nune’e, ahi konsege hamate husi ekipa Bombeiros Munisípiu Dili ne’ebé ba kedan fatin akontesementu hodi rega mate ahi durante minutu 30.

Tuir informasaun ne’ebé espalla, desde sesta lokoraik, fugaun gas ne’ebé iha sala laran haluha hamate hosi ema hirak mak halo servisu ba iha kantina ne’e.

Ahi han kantin Parlamentu Nasionál konsege halo movimentu transporte iha Parlamentu Nasionál oin engarafa tanba estudantes, funsíonarius,

Polisia no Públiku hotu hakfodak ho akontesimentu ne’e.

Laiha vítima kanek ba akontese ne’e, maibe kantina ne’e hetan estragus no mutuk, inklui aiha vítima kanek ba akontese ne’e, maibe kantina ne’e hetan estragus no mutuk, inklui makina fotokopia rua no sasan elektronika balun.

Jornalista : Zezito Silva / Editor: Gantry Meilana

.

F-FDTL no PNTL atake Rezidensia Komandante L-7 no Oan Kiak iha momentu Povu Timor-Leste festeza loron Lulik Falintil

.

F-FDTL no PNTL atake Rezidensia Komandante L-7 no Oan Kiak iha momentu Povu Timor-Leste festeza loron Lulik Falintil 

“Abaixo brutalismu no Vandalismu iha Timor-Leste”

“Viva Falintil no Viva Defensor Povu nia” 

Komunikadu imprensa

.

Faktu akontesimentu:

Mais ou menus tuku 10:15 dadeersan dia 20 Agostu tinan 2016, membru FFDTL no PNTL balun mai ho intrevensaun forsada hodi tama areador rezindesia komandante Falintil L-7 no oan Kiak nia. Iha atake ne’e membru FFDTL no PNTL mai hasai liafuan la umanu ka lamerese ba familia sira iha rezidensia ida ne’e, koalia liafuan Milisia no traidor hasoru familia sira, komandante L-7 no Oan Kiak. Membru FDTL no PNTL sira mos lori ho armamentu funu nia kompletu inklui metralhadorass, kilat hodi mai obrigatoriamente insulta no halo tratamentu la umanu ba familia sira iha uma refere.

Antes loron ida ba dia 20 agostu, kalan tomak FFDTL kontrola iha uma sorin sorin, iha karuk FDTL kolaka iha dalan Kompania Baniwaga nia no sorin kuana iha uma andar BTK nia leten. Iha fatin rua ne’e forsa sira sei deit kilak mai rezidensia Komandante L7 no Oan kiak. Dia 20 Agostu dadeersan atake rezidensia ne’e, entre atakante sira, forsa FDTL ida dehan nune’e ami kolaka siguransa iha ne’e tanba hatene katak imi subar Mauk Moruk iha uma ne’e, Ba liafuan ne’e ami familia sente hanesan trosa no insulta ida, foin deit mak too tinan ida forsa rua ne’e oho ami nia aman maibe sei dehan ami subar ami nia aman Mauk Moruk iha ne’e.

Komemorasaun Falintil

Nudar Povu Timor-Leste hatene katak 20 Agostu kada tinan hanesan loron ba Falintil ida ne’ebe ho misaun liman kroat povu nia. Falintil sira rihun ba rihun mak mate no aseita terus naruk iha ailran hodi defende povu Timor-Leste nia direitus no interese ba liberdade no ukun rasik an. Liu tiha terus naruk Timor-Leste konsege konkista ukun rasik an. 

Povu Timor-Leste hatene katak Komandante L-7 no oan kiak hola parte integrante iha komponente Forsa Armada ne’ebe ho naran Lulik Falintil hodi defende Timor-Leste husi Okupasaun ilegal Militar Indonezia nia. Komandante L7 nia maun alin no membru Falintil atus barak mak mate tanba funu kontra militar Indonezia nia.  

Ami sente akontesimentu ne’e, laos deit viola ami nia direitu ba libedade no seguransa maibe mos sente nudar aktu insultu no xhoke ba ami familia ba sira ne’ebe sakrifika nia vida ba funu naruk hodi ita bele goja liberdade no independensia.
.

Istoria represivu no Lei Timor-Leste nian

Povu Timor-Leste hela ho sistema ditadura no represivu iha tinan barak nia laran, dezde ukun Portugues ate okupasaun ilegal Militar Indonezia nia. Aktu represivu hirak ne’e iha pratika oho, tortura, intimida, insulta no asalta arbitraria kontra Povu TL. Ho determinasaun, sakrifisiu no luta naruk povu nia, ita konsege kore an husi forsa opresaun militar, ba moris iha estadu ida livre no independente ida. 

Hafoin Povu Timor konkista tiha nia liberdade, demokratikamente estabelese instituisaun demokratiku sira inklui adopta estabelese lei no regumalemtu oin-oin hodi asegura katak violasaun hotu ne’ebe povu simu husi Indonezia labele repete hikas husi Timor-Leste nia autoridade seguransa no defeza. Realmente kontraditoria makaas tebes husi Povu nia esperansa no aktu autoridade seguransa no defeza nia ba nia povu rasik.

Konstiuisaun RDTL, kodigu penal no lei internasional sira ne’ebe ita apta ba lei domestiku sira segura Populasaun tomak nia direitu ba liberdade, direitu ba movimentu, diretu ba privasidade no diretu ba seguransa ba nia an rasik. Lei sira ne’e halo hodi garantia katak aktu violasaun hotu kontra Populasaun autoridade siguransa mak satan netik no asegura maibe iha realidade violensia no krime mai husi membru instituisaun seguransa no defeza .  
.

Ejijensia

Hare ba faktu akontesimentu atake iha Komandante Falintil nain rua nia uma ne’e;

1. Ami konsidera katak autoridade FFDTL no PNTL komete violasaun ba knar lulik ne’ebe funu nain sira entrega hela, katak Instituisaun rua ne’e mak nudar liman kroak povu nia laos sai fali fonte violensia kontra nia povu ne’ebe loloos sira mak simu madatu atu defende.

2. Ami konsidera aktu ne’e viola Konstiuisaun, kodigu penal no lei no prinpisiu direitus umanus sira ne’ebe Timor-Leste opta ona sai lei domestiku. 

3. Ami konsidera membru autoridade seguransa rua ne’e viola disiplina no regulamentu internal kona-ba prosedimentu atuasaun tanba, situasaun ne’e la bele justika para sakrifika familia ne’e nia direitu ba seguransa hodi hakat tama uma sem iha mandatu no lisensa ruma.

4. Ami ho lian makaas atu parte relevante hotu foti medida rigor para prosesa membru instituisaun rua ne’ebe komete violasaun grave kontra populasaun sira.

5. Ami husu ba parte kompetente relevante sira para halo investigasaun klean ba aktu brutalismu no vandalismu ida ne’e nune’e iha futuru bele asegura konfiansa povu nia ba instituisaun rua ne’e nudar luta ba nasaun no Povu nia.

6. Triste tebes tanba tinan 41 komemora loron lulik Falintil nia maibe Violensia no krime mosu fali husi autoridade seguransa ne’ebe loloos satan netik krime no violensia hasoru nia povu terus nain ida ne’e husik ema at sira.

Ami ne’ebe saran lia.

A Luta Kontinua!

.

Alkatiri no Lu Olo halimar no lohi militante FRETILIN 2000 hodi ukun to’o mate

.

Eladio Manuel dos Santos Teixeirinha

Iha fulan Setembru nia laran , partidu FRETILIN 2000 ba halo sira nia kongresu, ha’u hanesan militante FRETILIN nian ha'u la fo’o ha'u nia votu ba pakote Alkatiri tanba dala ida tan, Alkatiri no Lu Olo halo militante FRETILIN hanesan ami pallasu no sira rua halimar no lohi ita hotu, hodi sira ukun iha partidu istoriku nia okoos to’o sira mate.

Hanesan militante FRETILIN ha’u husu ba Maubere Oan hotu boikota Kongresu FRETILIN 2000 fotokopy tanba sira ninia hahalok hasoru prinsipiu FRETILIN Nicolau Lobato nian, FRETILIN ida ne’e fotokopy de’it hodi sira uza naran lulik hodi habokur grupu kikoan ida de’it no sira mos uza sistema ditadura hodi la lakon sira nia kadeira.

Sira nia hahalok iha Kongresu tuir mai hatudu lolos katak sira ema ditador hanesan Soeharto no sira la fo’o dalan ba lista seluk, tanba eleisaun direta hodi sira bele hatene se maka vota ba se hodi nune’e bele halo vingansa ka perseguisaun hasoru ema karik sira la konkorda ho sira.

FRETILIN 2000 karik nakonu ho maulambe, mautabele  no beik barak tanba laiha ema nein ida ho korajen hodi hasoru ditador rua ne’e. Ha’u la fiar katak FRETILIN laiha tan ema matenek hodi kaer lideransa, MariLu maka matenek ema hot-hotu? Matenek barak mak halo ita nia partidu rahun ona, matenek barak maka sira nafatin lakon iha eleisaun barak ona.

Alkatiri no Lu Olo laiha domin ba ita nia partidu FRETILIN 1975, tanba karik sira hadomi partidu ida ne’e, kleur ona ke sira demiti hosi sira nia knaar, uainhira sira la hatene lori partidu ba vitoria no manan eleisaun, antaun laiha dalan seluk, sira tenki demiti. Kadeira ne’e laos kadeira vitalisia, hanesan sira nia pensaun vitalisia. Sira bele fundador nasaun, fundador pensaun vitalisia maibe uainhira sira tama iha politika labele aprobeita no sura kolen ba povu nia oin, tanba karik imi fundador, maibe aliserse bot ida hodi funda RDTL maka Maubere Oan, laiha Maubere Oan, laiha RDTL. Imi keta muta beibeik imi nia liafuan, ha’u mak funda, ha’u mak ida ne’e, ha’u maka hakerek no sst tanba imi bele halo hotu, povu la ba vota iha tinan 1999 iha referendo, TL to’o ohin loron la hetan independensia. Imi oportunista, mau pagador, hanoin maka ha’u, ha’u, asu maka halo au, au, au, au....................

Ha’u sei fiar katak iha tinan 2017 FRETILIN 2000 mate tiha. Ha’u hare’e katak iha CCF nia laran hela de’it milisi hanesan Manuel Gaspar, integrasionista nia oan, mautabele, maulambe, maubeik hanesan Eladio no beikten ho pasaporte rua ke presiza mai Timor hodi hetan kadeira bot, iha rai liur balun kuitadu de’it.

 Alkatiri, Lu Olo no maulambe sira seluk sei hakoi partidu FRETILIN 2000 iha eleisaun jeral iha 2017 tanba ema barak hakiduk ona hosi partidu ida ne’e hodi ba partidu seluk, hanesan purezemplu PLP, tanba iha veteranus barak no nasionalista barak, laos hanesan partidu FRETILIN 2000 ke desde Mari no Lu Olo kaer lideransa nakonu ho ema oportunista, traidor, hakarak de’it maka naok, no susu povu nia osan, hariku sira nia aan nomos sira nia belun no familia.

Rui Araujo ne’e kuitadu tebes, kakutak laiha duni, nia tur iha kadeira maibe hein de’it ema fo’o orden ba nia, nia ho nia GPM hatene mak hasai foto no selfie, servisu diretu ba povu maka ita sei tenki hein tinan atus ida tan karik hodi hare’e. Halo aan hanesan fali lekirauk sira iha zoo.

Rui ne’e foin mos aproba osan 2 milloens euros (osan boot liu dolar amerikanu) hodi fo’o ba Portugal tanba problema ai sunu sidadi ida. Ha’u laos kontra ajuda ba nasaun seluk maibe ita tenki hare’e kondisaun moris ita nia povu pois maka ita bele fo’o Maubere Oan nia osan ba ema seluk, Rui nia problema maka nia tur barak, hodi halo aan iha gabineti no iha AC nia laran no la hare’e ho nia matan rasik povu nia moris, purezemplu hanesan ita nia prezidenti Taur Matan Ruak hare’e, tanba vizita suku no sai sasin ba povu nia kondisaun moris. Karik ema hotu hanesan TMR ita sei la fakar Maubere nia osan ba nasaun seluk, tanba TMR hare'e no senti povu nia susar no hatene povu nia nesesidade. Primeiru hadia lai ita nia uma laran no pois maka ita halo solidariedade ba nasaun seluk.

Eskola aat, ospital aat, estrada aat, merenda eskolar aat, bee mos laiha ba ema hotu, saude aat, no imi mangame ho povu nia osan. Karik PM hanoin osan ne’e nia aman maka husik ba nia? Lae, Rui. Osan ne’e povu nian, povu ida ke la vota ba o tur iha PM nia kadeira no trai sira, o keta haluha katak o PM de facto, o nia governu, governu de facto, tanba povu la fo’o fiar ba o hodi o halimar ho povu nia osan, Maubere Oan la vota ba o. O sei hetan kastigu bot ida iha tinan 2017 tanba o halao traisaun barak ona ba povu ida ne’e, ida maka o nia hanoin aat hodi halo deslutu, traisaun bot ba povu, povu  nunca ba perdoa o no o nia maldisaun no fuan aat.

MAI ITA HOTU BOIKOTA KONGRESU FRETILIN 2000 NIAN NO MAI ITA HAKOI FRETILIN 2000 IHA TINAN 2017……………

.

NONÓK MINUTU IDA - Borja da Costa

.

Borja da Costa, in "Selecção de poemas Klibur Dadolin"

Nonók

foho sira

rai klees no ué matan

kdadalak  no dolak oan sira

fatuk sira iha dalan

du’ut sira iha rai

nonók.

Nonók manu sira iha leten

laloran sira iha tasi

anin be suut

iha tasi be naresin

iha rai na’in laek,

nonók.

Nonók

fafulu no au sira

ai no ai ru sira

tali sira no hae

ita tetuk rohan laek

iha rai ki’ik Timor,

nonók.

Nonók

fafulu no au sira

au no ai ru sira

tali sira no hae

iha tetuk rohan laek

iha rai ki’ik Timor,

nonók.

Nonók

imi nonók, ita nonók

IHA MINUTU NIA LARAN

Tempu atu nonók

iha hakmatek laran

tempu moris
ba sira be mate ona

TAN PATRIA

TAN NASAUN

TAN POVU

TAN ITA

NIA LIBERDADI

NONÓK- IHA MINUTU IDA LARAN...

.

Fidelis: Presiza Hamenus Intervensaun Polítika Iha Servisu Administrasaun

.

DILI (ANTIL)—“Dalan di’ak atu realiza mehi efisiensia no efikasia iha Polítika reforma husi VI Governu, mak presiza hamenus intervensaun politika ho polítiku sira iha servisu administrasaun”, Fidelis Magalhaes ko’alia ba ANTIL, foin lalais ne’e.

Eis-xefe Casa Sivil Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak  observa, dala barak ema hotu hakarak ko’alia kona-ba reforma, sein hatene didi’ak natureza husi problema ne’e.

Reforma, tuir Fidelis, signifika hadia buat ne’ebé harii tiha ona. Maibé iha kontestu Timor-leste, problema la’os tanba reforma maibé falta instituisaun. “ Prezensa Estadu atu fornese servisu ba publiku mak seidauk to’o. Ita tenke tetu, reforma ka forma uluk,” nia dehan.

Iha Setór Defeza Seguransa, to’o tinan 2012, ONU sempre dehan tenke reforma.  “Oinsá reforma, se ita seidauk harii no priense hotu rekizitu, sai instituisaun kredivel no lejítimu,” nia hateten.

Kona-ba reforma administrativa,  Fidelis fó hanoin atu hare’e uluk nia objetivu, rekursu umanu, koordenasaun inter-ministerial no estratéjia dezenvolvimentu institusional.

“Ita bele identifika potensia graduadu husi area oi-oin, esperiensia, kapasitasaun, prepara termu kondisaun servisu loloos atu hatene didi’ak ida-idak nia resposabilidade. Nune’e, bele aumenta konfiansa husi povu ba Estadu,” Alumi Universidade Harvard dehan tan.

Asuntu seluk ne’ebé importante atu hadia iha prosesu governasaun , tuir  Fidelis, kona-ba kontrolu dixiplina servisu, kultura servisu, kualidade servisu, responsabilidade, delegasaun ka dezentraslizasaun poder no meta avaliasaun dezempeñamentu servisu no sansaun  sira. (Jornalista: Manuel Pinto/Otelio Ote)

.

Fundu Petrolíferu Tun Tanba Rezerva Mina-rai Menus No Uza Ba OJE

.

DILI (ANTIL): Peskizadór La’o Hamutuk, Juvenal Dias, hatete, fundu mina-rai tún la’ós buat foun ba Timór no La’o Hamutuk halo ona asumsaun  tanba fundu pertolíferu ne’e depende ba rekursu la renovavel.

Juvenal hateten, ida-ne’e relasiona ho relatóriu timestrál husi Banku Sentrál Timor-Leste kona-ba fundu kapitál iha fulan-Abríl to’o Juñu  tún ba US$ 16,47 billaun kompara ho trimester dahuluk husi fulan-Janeiru to’o Marsu 2016 ho fundu billaun $ 16,58.

Nia hatutan, Timór –Leste investe fundu pertolíferu iha asaun ne’ebé nia retórnu depende ba merkadu mundiál no laiha ema ida mak hatene.

“Ita-nia rezerva mina-rai besik atu hotu. Tanba ne’e mak rendimentu tún no fó impaktu boot ida,” Juvinal Dias informa ba ANTIL iha Sentru Konvensaun Dili, Kinta (4/08/2016).

Alende ne’e, Governu, foti osan ba orsamentu estadu tinan-tinan. “ Ita konsidera Brexit tanba ita mós investe iha moeda hanesan poundsterling.,Wainhira Inglaterra sai husi Uniaun Europeia fó implikasaun ba Timór-Leste atu lakon maizumenu 9%, husi totál investimentu iha poundsterling no lakon lubuk husi ida ne’e,” nia kontinua.

Aprende husi akzu ne’e, Governu tenke haree katak fundu ne’e sei la aumenta maka’as no ne’e iha tendénsia atu tún ba zero. “  Tenke muda estadu nia polítika. Labele gasta osan barak liu,” nia hateten.

Bainhira governu kontinua foti billaun rua tinan-tinan tinan-tinan, ba orsamentu no retifikativu, automátikamente sei fó ameasa ba fundu petrolíferu iha future.

Nia husu atu foti osan balun investe ba setór produtivu,  atu povu bele hetan benefísiu. Selae estraga jerasaun sira-nia futuru, nia dehan tan..

Hanesan publika tiha ona antes, Fundu Minarai ba Trimestre ikus, husi fulan-Abríl to’o Juñu 2016 atinji US$ 16,47 billaun, kompara ho trimester dahuluk husi fulan Janeiru to’o Marsu 2016 ho total $ 16,58 billaun, dehan relatóriu husi Banku Sentrál Timor-Leste (BSTL).

Liuhusi komunikadu imprensa, Diretór Ezekutivu, Jestaun Fundu Petróleu (BSTL), Venancio Alves Maria informa ba Ajénsia Notisioza Timor –Leste (ANTIL), Kuarta (03/08/2016), totál reseita mak tama iha trimestre ne’e hamutuk millaun $ 26,79 ne’ebé kompostu husi kontribuinte sira ba fundu hamutuk millaun $ 14 no pagamentu royalty simu husi Autoridade Nasionál Petróleu (ANP) millaun $ 12,79.

Osan kontadu líkidu ne’ebé sai husi fundu durante trimester husi 01 Abríl to’o 30 Juñu 2016  ne’e hamutuk millaun $ 343,29, kompostu husi millaun $ 340 transfere ba Orsamentu Estadu no millaun $ 3,29 kobre kustu jestaun nian.

Diretór ne’e mensiona, reseita líkidu durante trimstre ne’e hamutuk millaun -$ 316,51, no rendimentu portfoliu iha periodu ne’e mak 1,24% kompara ho rendimentu referénsia 1,34%.

Tuir dadus, Fundu perolíferu ne’ebé Governu Timor-Leste foti ba Orsamentu Jerál Estadu hahú husi governasaun dahuluk to’o ida nee ho totál  $ 7,669,467,680.00.  (Jornalista: Maria A. X. Fernandes/Editor: Otelio Ote)

.

Polisia tiru mate komunidade ida iha Suai

.

Jornal Nacional Diário - 05 de agosto de 2016

Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) husi Unidade Polisia Fronteira (UPF) ne’ebe destaka iha Foho Lulik, Munisipiu Suai, Postu Administrativu Fatumea, iha area mota ulun tiru mate komunidade na’in ida ho naran Fahik.

Tuir informasaun ne’ebe JN-Diário hetan katak, kazu ne’ebe refere ninia prosesu ba ona iha Tribunal hodi tuir primeiru introgatoriu.

Kazu refere akontese iha loron Kuarta (03/08/2016) wainhira polisia husi UPF atu hakalma situasaun entre matebian ho ninia familia, maibe matebian fila hikas halo reasaun hasoru membru UPF, ne’e duni membru UPF tiru matebian ( Fahik) iha fatin.

Iha intervista komandante Jeral PNTL Komisariu Julio da Costa Hornay informa katak, komando simu informasaun husi Suai katak, membru UPF ida mak tiru populasaun iha munisipiu Suai.

“Ha’u simu informasaun horseik (hornairuak-Red) lokraik husi segundu komandante UPF, komandante interinu Suai iha akontesimentu ida iha postu foho lulik area ne’eba akontesimentu ida katak membru UPF ida halo tiru ba ita ninia populasaun ne’eba,”informa, Julio Hornay ba Jornalista iha Kuartel Jeral PNTL, Caicoli-Dili, Kinta (04/08/2016).

Nia hatutan, informasaun provezoriu ne’ebe mak parte polisia iha katak, matebian ne’e bulak, entaun matebian halo tiha problema iha uma laran familia rasik mak telefoni ba Polisia hodi atua situasaun ne’e.

“To’o tiha ne’eba polisia tenta atu hakalma, nia sona tiha agresaun fiziku hasoru ita komandante atu tenta nafatin ne’e mak nia defende ninia an hodi tiru,”esplika komjer PNTL.

Julio Hornay hatutan, informasaun ne’ebe ninia parte informa seidauk detallu tanba sei hein relatoriu husi komando UPF Suai nian rekolla detallu mak sei fo sai ba publiku.

Nune’e mos nia dehan, parte komando delega kedas ekipa editoriu hodi rekolha informasaun ne’ebe ke lolos, katak labele aumenta, labele hamenus, nune’e publika ba iha komunidade.Eus/Cos

,

PR Taur: “Panglima beik iha mundu mak ha’u”

.

Jornal Nacional Diário - 01 de agosto de 2016

Prezidenti Repúblika (PR), Taur Matan Ruak hateten katak, Panglima ida beik liu iha mundu ne’e mak, Panglima Taur Matan Ruak iha Timor Leste (TL).

“Panglima ida beik liu iha mundu ne’e mak Matan Ruak ona, tanba halo funu tinan 24 iha ailaran, tuun mai hetan fitun ida de’it, kabun tek sira ne’ebé lahalo buat ida, ida ne’e hetan fitun rua no buat hotu iha,” hateten  Taur Matan Ruak ba povu iha Suku Talitakeu, Postu Administrativu Remexio, Munisípiu Aileu foin lalais ne’e.

Eis Jeneral ne’e haktuir,  halo funu tinan 24, tuun mai, hela iha uma Estadu buat hotu laiha, ema sira ne’ebé la halo buat ida ne’e, uma iha no buat hotu iha.

Taur Matan Ruak relata lia hirak ne’e hodi responde kona-ba preokupasaun komunidade Suku Talitakeu nian, kona-ba problema veteranus nian.

PR Taur Matan Ruak esplika, problema veteranus iha Timor laran tomak ne’e, problema ida ne’ebé bo’ot tebes.

“Tanba ne’e, ita veteranus tenki organiza-an hodi rezolve ita nia problema, ita labele husik ita nia problema ba ita nia oan sira mak atu rezolve,” katak nia.

Nia hatutan, dadus veteranus 4 a 7 ne’e bele hadi’a, maibé labele inventa dadus, kuandu inventa, ema sei lori veteranus ba tribunal.

Veteranu Janurio de Andrade lamenta katak, TL ukun-an ona maibé povu seida’uk hetan moris di’ak.

“Ami Suku Talitakeu ne’e, servisu maka’as uluk to’o agora, to’o ikus ema balun de’it mak hetan barak liu, ami nunka hetan buat ida,”  relata nia.

Nia kontinua lamenta katak, veteranu sira ne’ebé mak hetan de’it 4 a 7 no 1 a 3 ne’e, aban bainrua se bele hadia sira nia dokumentus ka lae.cos

.

Disputa fronteira marítima, TL-Australia hahú konsiliasaun obrigatoria

.

Jornal Nacional Diário - 01 de agosto de 2016

Liu husi primeiru enkontru prosedural Komisaun Tribunal Arbitrajen iha Peace Palace, Den Hague, Olanda, Kinta (28/7/2016), deside ona konsiliasaun obrigatoria entre Republika Demokratika Timor Leste (RDTL) ho Australia hodi rezolve  disputa fronteira maritima.

Desizaun ne’e Komisaun Tribunal Arbitrajen foti bazeia ba aneksu V konvensaun UNCLOS ne’ebe  ratifika tiha ona. Ekontru ba foti desizaun ne’e halao iha Peace Palace ne’ebe sai hanesan Kuartel Jeral Tribunal Permanenti Arbitrajen nian iha Den Hague, Olanda.

Liu husi komunikadu imprensa ne’ebe JNDiário simu husi Governu informa katak, delegasaun ne’ebe reprezenta  Timor Leste iha inkontru ne’e, kompostu husi Ministru Prezidensia Konsellu Ministru, Hermenegildo Pereira nudar ajenti Estadu RDTL, Elisabeth Exposto,  nudar deputy ajenti,   Professor Vaughan Lowe QC, Sir Michael Wood KCMG ho Mr. Eran Sthoeger nudar konseleirus, Ms. Janet Legrand, Mr. Stephen Webb, Ms. Gitanjali Bajaj, nudar reprezentante Legal.

Ministru Planeamentu no Investimentu Estratejiku (MPIE) nudar negosiador fronteira maritima TL-Australia,  Kay Rala Xanana Gusmão, Ambassador TL ba Olanda,  Joaquim da Fonseca, Ambassadora TL ba ONU, Milena Pires, Asesor  Simon Fenby, ho asesora Sadhie Abayasekara, mos hola parte iha inkontru ne’e  nudar delegasaun Timor Leste nian.

Delegasaun Australia nian reprezenta husi Ministru John Reid, nudar ajenti ho Ms. Katrina Cooper nuda deputy ajenti no Solicitor-General Justin Gleeson SC, Sir Daniel Bethlehem KCMG QC,  Mr. Bill Campbell QC nudar konseleiru.

 Australia nia reprezentante seluk maka hanesan Ambassador Brett Mason, Amelia Telec,  Justin Whyatt,  Indra McCormick, ho mos  Will Underwood.

Komunikadu imprensa ne’e mos esklarese katak, konsiliasaun obrigatoriu ne’e Timor Leste maka inisia iha loron 11 Abril 2016,  ne’ebe hato’o notifikasaun hodi husu estabelesimentu konsiliasaun tuir sesaun 2 aneksu V UNCLOS nian, ne’ebe haruka ba Australia tuir artigu 298 ho aneksu V  konvensaun UNCLOS.

Iha loron 2 Maiu 2016, Australia submete nia resposta kona-ba notifikasaun ba konsiliasaun. Membru nain 5 komisaun konsiliasaun ne’e harii iha loron 25 Junhu 2016, atu dehan deit katak, iha 25 Junhu, foin lalais ne’e, maka harii komisaun konsiliasaun ho membru nain 5 ne’ebe xefia husi Ambassador Peter Taksøe-Jensen, husi Denamarka. Membru sira seluk maka hanesan Rosalie Balkin, husi Australia, Judge Abdul G. Koroma (Sierra Leone), Professor Donald McRae (Canada ho Nova Zelandia), ho Judge Rüdiger Wolfrum husi Alemanha (Germany).

Ho konkordansia entre parte sira ne’e, Tribunal Permanenti Arbitrajen sei rejista hotu prosedimentus kona-ba konsiliasaun obrigatoriu ne’e.

Komunikadu imprensa ne’e mos esklarese katak, iha oin mai sei halo haering hahuu iha loron 29-31 Agusto 2016, ida ne’ebe  membru sira sei hato’o sira nia aprezentasaun kona-ba background (latar belakang)konsiliasaun no hato’o mos perguntas sobre kompetensias ne’ebe maka komisaun iha atu halao serbisu.

 Tribunal Permanenti Arbitrajen ne’e hanesan organizasaun inter-governamental ida ne’ebe harii iha tinan 1899 iha Hague Convention on the Pacific Settlement of International Disputes.

Tribunal Arbitrajen ne’e iha membru permanenti husi nasaun 121 ne’ebe nia Kuatel Jeral  lokaliza iha Peace Palace, Den Hague, Olanda.Tribunal Arbitrajen Permanenti atu fasilita arbitrajen nian, konsiliasaun, investigasaun (fact-finding), no desputa seluk  ne’ebe involve Estadu, entidades Estadu, organizasaun inter govermantal no parte privadu sira.

Tribunal Arbitrajen mos iha nia Unidade ida naran International Bureau,  ne’ebe dau-daun mos administra hela kazu desputa  entre nasoens hamutuk 8, kazu 75 entre investor sira kontra Estadu ho mos kazu 34 kontratu ne’ebe mai husi Estadu ho setor publiku seluk.

Mudansa estrutura ONU la influensia

Nune’e mos, mudansa estrutura iha Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) hodi troka Sekretariu Jeral (Sekjer) ONU Banki Moon, sei la influensia ba kazu Fronteira Maritima (FM) entre Timor Leste (TL) ho Australia nian.

Ministru Negsosius Estranjeirus no Kooperasaun (MNEK) Interinu Roberto Soares afirma, mudansa estrutura ba Sekretariu Jeral ONU nian la influensia ba kazu Fronteira Maritima entre Timor Leste ho Australia nian, tanba prosesu ne’e hala’o ona no oras ne’e dadauk Sekjer ONU Banki Moon maka superviziona hela.

“Aktividades ne’e hala’o tiha kedas ona iha fulan Abril i sei la’o to’o fulan Jullu tinan oin mai, signifika SEKJER nasoens unidas ne’ebé sei mai foun nia sei kontinua nafatin ba servisus komisarius independente ne’ebé harii ona hodi haree ba kestaun ida ne’e,”dehan Roberto Soares ba Jornalista sira iha MNEK Praia dos Coqueiros, Dili, Sesta (29/07).

Nia dehan, ida ne’e hanesan serbisu ne’ebé maka la’o ona, maibe se deit maka atu troka SEKJER ONU nian? Sira sei fó apoiu hodi bele hetan susesu ne’ebé diak liu husi serbisu komisarius nain lima ne’e.

Relasiona hó medansa estrutural ne’e, Governu ne’e husu atu labele preokupa no antisipa hó nia rezultadu atu sai oinsa? Tanba oras ne’e dadauk sira sei iha hela prosesu konaba kestaun refere, maibe sira rasik mós la asesu ba buat ne’ebé maka sira halo.

“Sira iha sira nia mandatu proprio termu referensia proprio no konserteza karik sira husu ba Governu hanesan Timor Leste para bele kontribui informasaun ruma hodi kompleta ba sira serbisu ne’e. Ne’e ita iha ita nia prosedimentus proprios no mós ita nia instituisaun ne’ebé iha ona hanesan ita nia maun bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé lidera iha negosiasaun ida ne’e,” esplika Roberto Soares. */sel/avi

.