ZEESM Risku, PN Kontra Povu

.

Matadalan

Lolos parlamentu hahú ona halo inkéritu ba Autoridade ZEESM tanba públiku kestiona maka’as ona. Maibé, parlamentu nunka foti reasaun, la halo debate ba povu nia moris maibé halo debate kontra fali povu.

PDHJ nia relatóriu halo Autoridade ZEESM nia tilun-tahan mean. Prezidenti Zona Espesial Ekonómia Sosial Merkadu (ZEESM) Mari Alkatiri hakarak lori PDHJ ba tribunal tanba viola prinsípius Direitus iha prosedimentu halo relatóriu no konkluzaun aprezenta ba Publiku antes atu rona esplikakasaun hosi autoridade.

Kestaun ida ne’e hetan reasaun makaas hosi entidades hotu-hotu. Hamosu pro no kontra.  Dosente Filozofia, Martinho Gusmão hatete ida ne’e halo moe de’it tanba PDHJ ko’alia saída maka povu sente, haree no koko durante prosesu konstrusaun projetu ZEESM.

“Ita tenke respeita PDHJ, tanba nia deklara saída maka povu sente, povu hare no povu koko. Bainhira ita ko’alia ida ne’e maka ema hakarak taka, lori ba tribunal, lori ba debate públika ne’e vergoña (memalukan),” Pe. Martinho dehan iha Suku Camea, Becora, Sesta (03/06/16).

Nia esplika tuir lolos parlamentu hahú ona halo inkéritu ba Autoridade ZEESM tanba públiku kestiona maka’as ona, maibé parlamentu nunka foti reasaun, la halo debate ba povu nia moris maibé halo debate kontra fali povu.

Tuir nia,  nusa ita la halo projeitu sériu ida maibé ZEESM projeitu pilotu de’it. Se susesu kontinua maibé la susesu para, osan ba hotu tiha ona, tanba manipulasaun ba ideia.

Akademista ne’e dehan bainhira ema ida ho fuan, laran tomak no brani nakloke hanoin, sente no hakarak povu ida nia di’ak, nia iha direitu manan forsa tomak hosi povu. Maibé ita lakohi rona povu nia lian, halo partidu somente atu manipula povu nia lian no konfiansa.

“ZEESM ne’e hanesan ita hari’i plaza ida ho osan barak, mais iha plaza nia laran ne’e faan de’it tomate ho hudi tasak. Signifika katak ita halo teoria ekonomia sosial de merkadu maibé ita la haree ninia veabilidade no ninia retornu efektivu ba tempu analizadu,” dehan Martinho.

Nia realsa, atu halo areportu internasional, nu’usa la halo de’it iha Baucau ne’eba, asesu ba Viqueque, Lospalos, Baucau, Manatuto no Same, fasil liu. Se maka bulak la’o hosi Baucau atraveza Dili to’o iha fronteira ba to’o Atambua depois ba Oe-Cusse maka sa’e aviaun ba Bali, ne’e povu maka kakutak laiha ka, ida ka’er projetu maka miring (kakutak naksalak).

“Buat ida fasil hanesan ne’e mós la hetan esplikasaun ne’e, ha’u bele fiar. Ne’ebé, ha’u hanoin buat ne’ebé Presidenti Repúblika Taur Matan Ruak ko’alia los. Timor ne’e fahe ba rua, Oe-Cusse ba Alkatiri maka ukun no restu Xanana maka ukun,” dehan Amo Martinho.

Oras ne’e, tuir nia haree, ema lakohi ona fila ba konstituisaun tanba fundadór do estadu sira nia hanoin kona-ba indepedensia sobre todo Fretelin ninia kona-ba libertasaun nasionál. Nia kestiona, Partidu Fretelin la hanesan ho Fretelin, Partidu Fretelin tauk Fretelin tanba Mari Alkatiri lakohi rona Nicolau Lobato, ida ne’e problema boot.

Entretantu, nu’udar Oe-Cusse oan, Otelio Ote hatete ZEESM hanesan dezenvolvimentu ida ne’ebé lori risku ba povu tanba ZEESM uza poder legál atu haluha tiha povu nia terus no halerik ba konsekuensia projetu pilotu.

“Ita mós la bele dehan ZEESM la bele la’o. Problema hun maka kona-ba rai de’it. Maibé, dalaruma ezijensia populasaun sira ne’ebé kona projeitu ne’e ás liu. Ita konkorda ho projetu ZEESM, hakarak projetu ZEESM la’o ba oin nafatin no presiza tau matan ba sira ne’ebé sai vítima ne’e,” nia dehan.

Nia esklarese, tanba ita haree katak konsekuensia hosi dezenvolvimentu ne’e lori risku ba públiku, risku ida bele lori terus ba públiku. Terus ba povu maka problema kona-ba oinsa maka tarjetu hosi projetu ZEESM ne’e atu atinji fatin barak ne’ebé uma barak sobu, fatin barak la konsege halo, ne’e maka risku hosi dezenvolvimentu.

Nia dehan kada projetu ida sempre lori risku, tanba problema principal maka fatin sira ne’ebé maka kona projeitu ne’e la tau iha governu nia sasukat, governu nia dever saida no povu mós tenki  hetan saida.

“Ita tenki haree hosi aspeitu sosiál ekonomiku tanba sira presiza buat ruma bainhira ita hakarak investe sira iha fatin ruma tenki fó netik buat ruma ba sira, liu-liu  ganti rugi ekonomi,” nia tenik.

Razaun, tuir nia, tanba governu uza de’it poder ida legál tanba iha ita nia konstituisaun kona-ba terras i propriedade dehan katak, fatin ne’e nia funsaun ba povu, funsaun sosiál ne’e sei lahetan buat ida hosi governu maibé haree ba baze lega, sim ne’e lo’os.

“Primeiru ha’u agradese tanba governu tau Oe-Cusse hanesan rejiaun ida espesial  ho nia projetu importante maka Zona Espesial Ekonomia Sosial Merkadu. Ida ne’e di’ak tanba sira bolu dehan projetu pilotu ne’ebé sei sai ezemplu ba munisípiu sira seluk, kuandu iha ne’eba susesu,” dehan Otelio Ote.

Liafuan hanesan hatoo hosi Diretór Exekutivu AJAR, José Luis de Oliveira. Nia hatete, dala barak iha tendensia atu indimizasaun ne’ebé povu simu ne’e la adekuadu. Iha ema balu senti kontenti ho projeitu ZEESM ne’ebé akontese ho indimizasaun hetan material hodi konstroi fali uma ne’ebé ke di’ak no iha balu ke depois ho projeitu ZEESM sira hetan serbisu di’ak maibé ne’e la geral.

“PDHJ relata ne’e iha razaun duni tanba ha’u mós iha semana tolu liu ba, ha’u mós ba Oe-Cusse, ha’u haree duni realidade katak povu barak maka afetadu ba projeitu ZEESM tanba primeiru la iha serteza ba indimizasaun (ganti rugi), ba sira nia rai no uma,” nia dehan.

Nia haklaken, Tuir informasaun bar- barak ema sira ne’ebé hetan benifisiu di’ak hosi ZEESM ne’e, ema sira ne’ebé maka iha relasaun familia no partidu.

Partikularmente ba projeitu irigasaun iha Tono, ne’e afeita tebes ba ita nia agrikultor sira iha parte Padiae, Mota Tono nia sorin ba afeita tebes tanba ho konstrusaun irigasaun ne’ebé sira halo, obrigatoriamente sira tenki hapara sira nia atividade halai natar.

“Bainhira hapara halai natar maka sira sei afeitadu ba sira nia seguransa ai-han rasik no nune’e mós sei afeitadu ba sira nia ekonomia familia. Tanba ita hatene katak povu maioria iha parte ne’eba moris ho natar, ne’e la’os de’it sira han hemu tinan ida maibé mos hodi sira sustenta nesesidade ekonomi seluk ba familia,” nia informa

Dosente Universidade Nasional Timorlorosa’e (UNTL), Fakuldade Economia, Departementu Gestão, Agusto Mondonça iha nia kna’ar fatin katak, povu iha direitu atu helerik ba saída maka sira sente tanba projetu ZEESM ne’e viola hela sira nia direitu.

“Projetu ne’e projetu di’ak. Maibé iha parte seluk  direitu povu nian ne’e sira la responde. Entaun ida ne’e projetu ida ke ita halo violasaun ba direitu povu nian la benefesia ba povu,” Dosente ne’e dehan iha Sábado (04/06/2016).

Enjerál, nia dehan, la’os viola de’it diretu povu Oe-Cusse nian maibé jeralmente ba povu Timor tomak tanba dezenvolvimentu ne’ebé hala’o iha Oe-Cusse ba timoroan tomak. Nia hatutan, iha parte espesifiku, projetu ne’e viola hela komunidade suku 4 iha Oe-Cusse rasik, ne’ebé ho ema barak tebes maka sente afetadu. Ne’e signifika katak projetu ne’e lori impaktu negativu ba povu.

“Hanesan, iha ZEEMS la hatan auditoria, ne’e hatudu momos katak ita halo buat ida ke la transparansia. Ne’e ita tenki husu tuir. Povu tenki kestiona tamba saida maka taka hela la fó autorizasaun para bele halo. Servidór publiku maka tenki sai ezemplu ba povu sira,” Dosente ne’e subliña.

Nia dehan implementa projetu ZEESM povu maka sai konsekuensia. Ita tenki respeita hodi responde direitu povu nian, liu hosi halo konpensasaun ruma ba povu, hodi povu bele evakua  fali ba fatin seluk ne’ebé konfortálvel tuir sentimentu povu nian.

 “La’os ema normál, maibé ema lider istóriku ida maka ka’er projetu ida ne’e, pudia nia rai hela modelu di’ak ida ba jerasaun foun. Ita haree hanesan benefesia ba-án rasik. Pudia nia hanesan autór ida ba indenpendesia hanesan Mari Alkatiri tenki hatudu imajen di’ak,” nia dehan.

Maske ZEESM iha risku ba povu maibé dezenvolvimentu iha Oe-Cusse la’o nafatin too ohin loron, la hanesan projetu tasi mane no supply base Suai ne’ebé oras ne’e la fó serteza ka paradu to ohin loron. Tanba ne’e, ekipa Matadalan tenta konfirma ba Prezidente ZEESM, Mari Alkatiri iha nia kna’ar fatin, Timor Plaza, Aimutin, maibé nia lakohi fó komentáriu sein iha razaun ne’ebé fundamentu. (Ekipa Matadalan)

.