Mari Alkatiri Hakarak Tan Segundu Projetu ZEESM Iha Munisipiu Covalima Karik!

.

By: Arsenio Bento Teixeirinha

Laran tristi tebes haree, lee no rona deklarasaun ne'ebe' mak foin lalais Kamarada Mari Alkatiri hato’o ba públiku, iha ne'ebe' nia dehan, laran moras haree Munisipiu Covalima la la’o ba oin. Depois, Kamarada Mari mós so’e piadas ida hodi dehan, “Susesu la mai de’it, ita sa’e foho tun foho halo promesa, maibé ho kapasidade hatu halo planu no programa”.  

Refleta fali ba mensajen rua ne'ebe' refere iha leten, no hanesan ema jerasaun FRETILIN, senti tristi tebes, liliu haree lideransa partidu istóriku ida hanesan FRETILIN sei kaer nafatin ema ida hanesan kamarada Mari Alkatiri atu uza nafatin naran FRETILIN hodi buka fama ba nia an, nia familia no nia lacaios sira. Maibé, iha tempu hanesan mós desfama ema seluk no desfama rasik naran sagradu FRETILIN ne'ebe' tuir loloos povu ka ema Timor oan hotu ninian.

Argumentu hirak ne'ebe' hato’o iha leten ne’e, presiza hato’o ba públiku duni tamba razaun ne'ebe' hakarak atu hato’o hanesan tuirmai:

✓ Primeiru Pontu, tuir istória loloos wainhira atu harii Asosiasaun Sosialista Demokrâtiku Timorense, ga ASDT, Matebian Avo Xavier, hato’o iha intervista badak ida iha Restaurant Putih Bungsu (Audian-red) katak, ASDT kria atu hamosu prosesu ida atu bele tau matan ba Timor Oan hotu, la’os ba grupu ida ga rua. Depois, hamutuk ho lideransa Timor Oan sira seluk tan hamosu ona konseitu hamutuk hodi trasa hanoin ida atu oin’sa bele realiza mehi ida hanesan refere iha leten “tau matan ba Timor Oan tomak”.  Entaun, konseitu ida ne’e bele la’o só mosu transformasaun polítika ida iha Timor-Leste (iha momentu ne’ebá), entaun transforma ASDT sai FRETILIN depois de prosesu ne'ebe' naruk iha ne'ebe' Avo Xavier rasik halo viajen ba mai hamutuk ho nia kolega sira lubuk balun to’o hetan konseitu FRENTE REVOLUSIONARIU TIMOR-LESTE INDEPENDENSIA, ne'ebe' ikus mai ita hatene ho naran FRETILIN. Prosesu luta ikus mai, hau la presiza tan ona konta naru-naruk, tamba hau fiar katak, ita boot leitor sira mós hatene sobre ita nia prosesu luta mai Ukun An to’o wainhira ONU tama atraves UNAMET hodi hala’o prosesu Konsultu Popular iha 1999 iha ne'ebe' maioria husi ita halo vota kontra Autonomia Espesial mak’as tebes. Depois tama periodu tranzisaun to’o 20 Maio 2002, molok ita nia Primeiru Governu Konstitusional ne'ebe' FRETILIN mak kaer hanesan partidu ne'ebe' hetan vota barak liu iha primeiru ileisaun parlamentar iha momentu ne’eba. Depois, ita iha Timor-Leste truka governu ba mai to’o dala nen agora. Maibé, mezmu governu truka ba mai dala 6 ona, mas pontu prinsipal ne'ebe' ita nia lideransa sira barak haluha wainhira kaer ukun mak katak, sira la “tau matan ba Timor Oan hotu”. Maibé “tau matan liu ba interese partidariu no interese polítiku”, inklui atura sira nia kapurisu rasik, inklui kria grupu previliaju balun para hetan/manan ‘kondisaun’ barak tamba sira nia aliansa polítiku (tuir Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak, nia deskursu iha Parlamentu Nasional).

Haktuir fila-fali ba realidade husi komplexidade polítika hirak ne'ebe' aprezenta iha leten, saída loloos mak akontese iha Timor-Leste. Partidu FRETILIN ne'ebe' mak iha naran istoriku mós ema uza ba Ukun Na’in sira nia privilejiu, mas la’os ba interese povu maubere nian. Uza naran FRETILIN para hetan privilejiu sira seluk, hanesan sai Sekretariu Jeral no Prezidente ba partidu FRETILIN rasik liu tinan 10 resin, eme bara-barak iha estrutura FRETILIN nia laran ne’e mesak ema hakerek ho lee lahatene mak kamarada Mari Alkatiri ho kamarada Lu Olo mak kaer hela de’it kargu rua ne’e ga? Ga kamarada Mari Alkatiri kontrola ema/apoiante sira ne’e atraves kapital finanseiru hanesan nia halo iha Angola, Mozambique no Portugal, para to’o ileisaun sema sira ne’e TENKI HILI nafatin nia hanesan lideransa ba partidu istôriku ne’e.

✓ Segundu pontu ne'ebe' hau hakarak atu aprezenta mak haktuir fali kamarada Mari Alkatiri nia deklarasaun ne'ebe' dehan, “senti laran moras, tamba nia hare Municipiu Covalima lalao ba oin”.

Se ita observa kestaun ga deklarasaun ne’e didiak, ita hotu presiza atu husu to’ok, Kamarada Mari Alkatiri dun kulpa ba se? Dun ba Maun Breok ga? Se la’e, karik, ida ne’e se nia kulpa? Loloos karik, ko’alia hanesan lideransa no figura públiku ida, Kamarada Mari loloos labele dun kulpa, maibé hamosu deklarasaun ida ne'ebe' mak fó korajen hametin liútan espiritu povu nian atu serbisu hamutuk hodi la’o ba oin (la’os dun pois soe piadas). Se kamarada Mari Alkatiri mak dun kulpa ba Maun Breok karik, se mak fó kargu ida ba kamarada Mari para ba kaer Ukun iha Oe-cussi? La’os Maun Breok ga? Pois, na’in rua Ukun Governu Timor-Leste ne’e, la’os Maun Breok ho Kamarada Rui Maria de Araújo ga? Nusa mak hamosu fali perguntas hirak hanesan ita boot ko’alia ne’e, kamarada Mari Alkatiri mós ko’alia hanesan labarik halimar tahu.

Iha kestaun interesante tebes ida ne'ebe' prezisa atu aprezenta, dalaruma Kamarada Mari Alkatiri hakarak para Primeiru Ministru, Rui, ho Maun Breok atu kria tan projetu ZEESM segundu nian ba Munisipiu Covalima ba kamarada Mari atu jere karik? Para nune’e hamosu konseitu ida katak, parte Rejiaun Autonoma Oe-cussi ho Munisipiu Covalima kamarada Mari Alkatiri mak ukun. Mas, munisipiu seluk Maun Breok mak ukun.

Hanesan povu baibain no jerasaun FRETILIN ida, hakarak atu fó hanoin ba ita boot UKUN NAIN sira katak, “AMI HOTU IHA TIMOR-LESTE RESPEITU ITA BOOT UKUN NAIN SIRA, NO RESPEITU TEBES ITA BOOT SIRA NIA SAKRIFISIU. MAS, TIMOR-LESTE NE’E LA’OS ITA BOOT SIRA NIAN DE’IT. ENTAUN, UKUN LABELE ONA KARIK, HUSIK EMA SELUK MAK UKUN FATIN, POIS ITA BOOT SIRA HALO AVALIASAUN. LA’OS SOE PIADAS HANESAN ITA BOOT HALO BA MAUN PREZIDENTE TAUR. NIA HATENE HAKO’AK EMA MAK, MEZMU MAUN BREOK EMA KAER TIHA MOS KLANDESTINA FORTI LIU TAN TO’O MANAN FUNU, LA’E KARIK ITA BOOT SE LA FILA TAN MAI TIMOR-LESTE (ANAUNSER SO SAI INDONEZIA NIA MAUHU). SAI ONA EMA BOOT, HAREE UKAT IBUN MAK KO’ALIA”.

Depois imajina to’ok, se ita boot lideransa sira mak hadau malu kargu lideransa hanesan hamosu ona iha espekulasaun hirak iha leten, osan hirak mak ita boot sira sei halo mohu ba ita boot sira nia egoismu ga kapurisu? Timor-Leste ne’e presiza duni atu atura ita boot sira nia egoismu no kapurisu mak hakat ba oin? Hau sinti la’e, ita boot sira mate lahuk tiha mos Timor-Leste sei iha nafatin, no iha jerasaun seluk mak sei kontinua prosesu planu no dezenvolvimentu atu dezenvolve nafatin rai doben Timor-Leste ne’e. Naran mak labele haluha konseitu inisiu no prinsipiu loloos wainhira atu harii FRETILIN tuir istoria husi Avo Xavier nian ne'ebe' dehan, “tau matan ba Timor Oan hotu”. Depois, kamarada Dezenvolvimentu ne’e prosesu ida, no prosesu ne’e so bele la’o loos wainhira ita boot sira hanesan ukun nain iha konkordansia, kordenasaun no komunika ba malu hanesan ekipa futebol diak ida para bele manan no hetan vitoria. Se la’e ikus mai, iha ita boot sira nia oin, ema gava imi, mas iha kotuk ema sira besik liu ita boot sira ne’e mak fila kontra no trata fali ita boot sira.

✓ Terseiru pontu ne'ebe' hakarak atu aprezenta mak haktuir fali kamarada Mari Alkatiri nia deklarasaun ne'ebe' dehan, “susesu lamai deit husi ema sae foho tun foho hodi halo promesa, maibee ho kapasidade atu halo planu”.

Dala ida tan, ida ne’e piadas ema matan dukur se la’e entaun labarik foin mak aprende halo polítiku, Maun Prezidente Taur, la tun ba baze, husu suku ba suku atu halo promesa. Maun Prezidente Taur tun ba baze atu kria konsiensia entre nia ho komunidade, depois haree no rona preokupasaun hirak ne'ebe' mak komunidade sira hasoru iha realidade iha moris loro-loron. Maun Prezidente Taur, ajuda Governu Timor-Leste atu halo revizaun no ajusta fali planu dezenvolvimentu ne'ebe' mak iha ona hodi hatan loloos susar ga preokupasaun hirak ne'ebe' mak komunidade sira hato’o durante nia vizita suku. La’os halo hanesan ita boot nian, sa’e helikoptru ne'ebe' sosa ho Osan Governu nian, pois seluk karu loos atu semo de’it iha minutu hirak nia laran depois mak soe piadas ba Maun Prezidente Taur.

Hakbesik an ba ema ga populasaun ne’e tamba Maun Prezidente Taur hadomi nia povu, pois la’o no ba halibur, fahe informasaun depois toba iha komunidade sira nia let hodi haree povu sira nia realidade. Informa mós ba kamarada Mari katak, atraves viajen hirak ne’e mak ita haneran mapiamentu ba prosesu planu dezenvolvimentu. Klaru SUSESU SEI LA MAI HUSI NE’EBA, mas kuandu komunidade iha korajen, iha konsiensia no iha hakarak atu serbisu hamutuk, buat barak bele. Atraves buat simple hirak ne’e mak Timor-Leste bele manan funu, la’os atraves Nai Ulun sira ne'ebe' mak gosta subar iha partidu istóriku nia kotuk. Depois, keta uza partidu istôriku ida hanesan FRETILIN hamahun fali oportunista ne'ebe' uluk tabeledor ba military Indonezio sira.  

“FRETILIN MOSU ATU SERBI TIMOR OAN TOMAK, LA’OS EMA KA GRUPU IDA”, FRANCISCO XAVIER AMARAL

.