Wainhira Atu Halo Diak, Sei Lao Mesak!

.

Hakerek nain: Mario Silva

Taur Matan Ruak ema ida ne’ebe kunesidu tebes iha Timor laran tomak no mundu tamba ninia lideransa hamutuk ho maun bo’ot sira seluk hamutuk ho povu tomak liberta rai Timor husi kolonialista Indonesia.  Nudar Presidenti Republika, Taur Matan Ruak mos hatudu nafatin nia komitmentu hodi sura no sukat nia povu iha prosesu desenvolvimentu Nasaun nia hodi liberta povu husi kiak mo mukit.

Nudar Heroi ida mos ba nasaun ida ne’e, Taur la sura kole hodi fo dala ida tan ninia kontribusaun no esforsu tomak ho onestidade no mos inequívoco hodi hatur iha fatin sasan ne’ebe los no frankamente fo hanoin ba estadu wainhira sasan balun la los. Iha biban barak, wainhira maun Taur halo visita ba Suco sira iha Timor laran tomak, nia sempre hodi Guvernu hakbesik ba povu no esplika ba nia povu sasan ou obra sira nebe ita nia Guvernu halo ona no sei halo iha tempu oin mai. Politiku ou ema balun sempre kestiona intensaun husi nia visita ida ne’e; balun dehan nia lao para atu buka apoiu no buka naran ba nia a’an rasik, balun dehan nia la’o fahe osan arbiru tun sa’e no so gasta osan povu nia deit. Husi aspeitu ida ne’e, hau nudar joven hakarak responde ba sira katak maun Taur, nudar heroi ba libertasaun nasional la precisa halo kole a’an lao tun sae foho, toba iha dalan no ai-laran fuik, dok husi nia familia hodi buka naran, tamba nudar figura popular, maun Taur la precisa ida ne’e, nia la buka ona fama tamba fama ne’e nia iha tiha ona no hakerek ho tinta osan mean iha istoria. Laiha ida mak bele nega ida ne’e. Nune’e,  hau ho o, ita hotu aseita argumentu ida ne’e.

Wainhira maluk balun sei kestiona ida ne’e, talvez, maluk ne'e foin mak moris no seidauk iha kunesimentu didiak sobre Taur  Matan Ruak, tmba nia rasik la estuda prosesu libertasaun nasional ou karik, maluk ne’e foin hader husi nia toba naruk (Tidur panjang) no hamutuk ho sira seluk ne’ebe laiha kunesimentu ba prosesu libertasaun nasional tanba nee maka hananu no hatutan lian asu fuik nian hanesan Amo Martinho Gusmao dehan iha nia artigu iha: http://forum-haksesuk.blogspot.co.id.
.

Tuir hau, simplesmente hanesan povu bain-bain, gasta osan ba hare nia povu iha Timor laran tomak ne’e diak liu duke kompara ho lideransa ou direitores balun ne’ebe mak fulan ba fulan, tinan ba tinan, hanoin deit atu halo viagem estrangeiru hodi fakar osan iha ema nia rai, fakar ba ema estrangeiru no nia vantagem ba povu Timor husi sira nia visita ba estrangeiru laiha resultadu. Diak liu ita nudar povu kestiona ba ulun bo’ot inklui membru guvernu ho ninia direitores sira nia viagen ba estrangeiru, impaktu positivu husi sira nia viagen ba liur ne saida? Sira gasta osan hira? Ba saida, iha ne’ebe, ho se no ba se? Asaun real husi sira nia visita ba liur hodi muda povu nia moris ne’e saida? Kestiona tok ba. Povu iha direitu atu kestiona ida ne’e, tamba osan ne’ebe sira gasta ne’e povu nia duni. Nudar nain ba osan ne’e, povu iha direitu tomak atu hetan “relatoriu’ husi sira nia visita.

Barak mak halo estudu komparativu ba liur maibe la hatene estudu komparativu saida mak sira halo wainhira sira rasik laiha sasukat ida iha rai laran par atu bele halo estudu komparativu iha rai seluk. Wainhira atu halo estudu komparativu, logika lolos dehan katak ita iha ona referensia real iha liman sobre asuntu ou obra ruma mak ita atu kompara ho ema seluk. Talvez, sira ba halo estudu komparativu ba asuntu seluk karik. Maromak mak bele sai sasin ba ida ne’e. Husu tok ba sira, to’o agora, osan hira ona mak sira “fakar” iha rai laran hodi visita no hatan ba povu sira nia prekupasaun iha area rurais sira? Husu mos ba sira, hira mak sira gasta ona ba “povu ituan” iha estrangeiru? Sera que wainhira Maun Taur gasta osan ba nia povu ne sala? Parese gasta osan hodi inventa programa lahun la dikin sira hanesan Miss Turismo ne’e mak diak?

Osan ne la os Taur nian, Maibe Povu nian. Sala ka wainhira nia visita hodi hare nia povu nia moris, sala ka wainhira nia hakarak kompara osan ne’ebe mak durante ne aloka tinan ba tinan em nome de Povu ho realidade moris Povu nia? Sala ka wainhira nia fo kontribusaun ba nia povu? Ida ne’ebe mak diak liu? Ou iha lingua Maun Fidelis Magalhaes nia, se mak estadista lolos? Ida ne’ebe hakbesik  a’an ba nia Povu, hodi mensagem guvernu nia, tur oras ba oras hamutuk ho ninian povu hodi koalia ho sira ka sira ne’ebe mak tur iha kadeira mamar deit iha kantor laran, iha AC laran, nunka visita nia povu sira, goza sira nia privilezu demaziadu to ligasaun eletrisidade mos ilegal hotu. Ida ne’ebe mak diak? Husik ba, Povu matenek ona hodi  hare no resposta rasik.

Nudar estadista ida, iha biban barak, maun Taur tenke kontra ema balun nia hakarak hodi halo tuir maun bo’ot ida ka rua nia hakarak atu hodi nasaun ne’e ba perigu dala ida tan. Ikus-ikus ne’e, tamba deit la halo tuir maun bo’ot balun nia hakarak, relasaun Taur ho maun bo’ot ida ka rua komesa la’o ladun diak ona. Maibe, hau fiar katak nudar estadista ida, Taur prontu atu simu konsikuensia ida ne’e hodi tane a’as nasaun nia dignidade. Hanesan mos ho maun Lasama matebian, Taur mos hatudu lolos katak nia dignidade la bo’ot liu nia nasaun nia dignidade. Ironikamente, Taur ho nia esforsu tomak halo FRETILIN ho CNRT hadomi malu fali alias MA no XG hanesan feto-mane karik, ketemu mantan dan cinta bersemi kembali, fahe projeitu ba malun, no to ikus, maun Taur  mak sai fali oposisaun  forte ba sira rua tamba kontra sira nia desisaun ne’ebe la’os estadista.

Relasaun Taur ho maun bo’ot nain rua seluk komesa hahu’u naksalak iha Desembru 2015, wainhira Taur fila husi viagem ba Oekusi, Iha ro’o laran, Taur frankamente no onestamente kritika ba sasan balun ne’ebe la los iha Oekusi, sobre indeminizasaun ba povu nia rai, sobre estudu viabilidade ba projeitu ZEEMS nia no mos alokasaun OGE 2016 ne’ebe mak la eklibru. Taur husu estudu viabilidade ba projeitu ou obra ZEEMS nia, nia la kestiona ou husu estudu viabilidade ba programa ZEEMS nia.  Buat rua ne’ebe la hanesan. Tuir lolos, funsaun ida ne’e nain ulun sira ne’ebe mak ita hili hodi reprezenta ita iha Parlamentu Nasional mak tenke halo, maibe parese sira se jatuh cinta ba malun no tauk atu halo ida seluk sakit hati to ikus putus cinta nune’e sira cinta buta deit hodi aseita malun. Ou parese mos sira tauk tamba funsaun dupla nudar legislador no Ezekutivu. Wainhira diskuti kona ba orsamentu geral estadu no ZEEMS iha Parlamentu Nasional, representa a’an nudar reprensentante povu iha uma fukun, wainhira sai husi Parlamentu Nasional, sai fali hanesan Presidenti Autoridade. Ida ne’e buat foun ida karik? Talvez, iha nasaun seluk mos iha karik? Iha lingua ami joven sira nia dehan “URPI” ou jargaun seluk dehan “par gostu ida”. Maibe husik ba, talvez ida ne’e mak lisaun foun ida par ita hotu atu aprende sobre lala’ok “diak” ne’e.   

Relasaun maun Taur ho maun bo’ot nain rua ne’e sai a’at liu tan wainhira nia rejeita sira rua nia gostu hodi estende tan mandatu maun Lere Anan Timur hanesan Xefe Estadu Maior General Forsa Armada nia. Maun Taur kaer tuir nia lia fuan tranferensia gerasional hodi hili nia alin Maun Filomeno Paixao hodi troka Maun Lere. Barak mak han tia na’an a’at husi asu fuik sira nia hodi kanta katak katuas demiti maun Lere no konfundi tia Exonerasaun ho Demisaun. Barak mos dehan katak maun Filomeno nia istoria pasadu ladiak nune’e labele lidera institusaun F-FDTL, sira haluha tia katak saida mak maun Filomenu halo ne’e la dun todan liu kompara ho sira balun ne’ebe mak agora tur no kaer posisaun xave tantu iha Parlamentu Nasional no Guvernu. Ema barak mak uluk la gosta lia fuan ida ukun rasik an ne’e maibe agora hetan diak no goza sira nia privileizu iha posizasaun xave instituisaun estadu. Sera que sira diak liu maun Filomenu? Sera que Maun Filomenu halo a’at liu sira? Husik povu mak julga. Barak mos mak la hatene katak maun Filomenu mak propiu duni atu lidera instituisaun refere hare husi aspeitu hotu-hotu. 

Parlamentu hanesan ita hatene, la aseita ho dezisaun Maun Taur nia no hato’o rekursu ba Tribunal Rekursu atu kontesta dezisaun maun Taur nia. To ikus, Tribunal Rekursu rasik hare katak laiha buat ida mak sala ho dezisaun Maun Taur nian.  Wainhira maun Taur iha Maliana, Presidenti Parlamentu Nasional sesante, Maun Vicente Guterres tenke hala’i to iha Maliana atu husu Maun Taur muda nia dezisaun ou se lae, maun bo’ot seluk demite nia husi Presidenti Republika. Vicente Guterres la konsege konvense maun Taur no konsikuensia husi failansu ne’e mak Vicente Guterres tenke lakon nia kargu nudar Presidenti Parlementu tamba mission is not accomplished.  Ita hotu hamnasa, oinsa mak sira bele hasa’i maun Taur husi nia kargu se laiha dalan legal ba ida ne’e? Parese sira la le’e didiak konstitusaun RDTL karik?

Guvernu la satisfas ho desisaun maun Taur nia  maske Taur manan ona iha Tribunal Rekursu, sira fo tan proposta foun ligadu ba nomeasaun CEMGFA hodi propoin pakote rua: maun Lere no maun Meno Paixao no pakote seluk Maun Pedro klamar-fuik no Maun Koliati. Nudar ema ne’ebe mak kaer metin prinsipiu Lei hodi garante bom funsionamentu estadu, garante unidade nasional no tranferensia gerasional, Maun Taur hanesan ita hotu hatene ona, hili opsaun segundu: maun Pedro klamar fuik no maun Koliati hodi troka maun Lere ho maun Filomeno. Opsaun ne’ebe mak rasuavel hare husi aspeitu legal no politiku. Maibe, balun nafatin la kontenti ho desizaun segundu ne’e hodi halo tan black campaign ba maun Taur nia desizaun hodi dehan katak Pedro klamar fuik la serve hodi lidera instituisaun F-FDTL relasiona ho krize 2006 maibe, kampanye sira ne’e hanesan ita hotu le’e, hare ho rona, laiha impaktu tamba laiha razaun forte atu muda maun Taur nia dezisaun. 

Maun bo’ot balun ne’ebe la kontenti ho resistensia no persistensia maun Taur nia, uza tan maun Veteranu sira hodi halo petisaun  ba maun Taur hodi la simu nia desizaun. Petisaun ne’e rasik, hare husi pontu de vista lei forsa defesa nasional nia, kontra tia ona. Maibe, nudar aman ba Nasaun no nudar Veteranu ida mos, Maun Taur hatene no la tama iha lasu maun bo’ot ida ne’e. Nia rasik hakuak no halibur fali nia maun-alin veteranu sira hodi tesi sira nia problema uma laran nia iha semana kotuk no hodi fahe hanoin ba malun atu tau hamutuk sira dia diferensia hanoin no buka par sai solusaun ba problema. 

Veteranu balun mos konfesa katak maun bo’ot balun iha veteranu nia kotuk no obriga sira hodi kontra desizaun maun Taur no hamrik atu revolta maibe, veteranu sempre veteranu, sira sempre hamutuk hanesan saida mak maun Lere foin hateten dadaun iha pagina Major General Lere Anan Timor katak “Ema labele fahe ami veteranu sira tamba sira nia unidade metin kedas desde iha ailaran”. iha aspeitu ida ne’e, ita hotu istuda no hatene katak, to ikus, ita hatene ona asu fuik ne’e mak se deit,  semak mak tenta atu tata veteranu sira no sira ne’ebe mak se matenek hanesan samea no laran kmaus hanesan manu falur tuir Amo Martinho hato’o iha nia artigu. Brazil kunesidu ho sira nia joga bonitu iha futebol, iha Timor mos ita hare ona veteranu no maun Taur nia joga bonitu hodi identifika lolos lakuna asu fuik nian no autores prinsipal sira iha asu fuik sira nia kotuk. Maibe, ida ne’e la’os ikus, saida mak asu fuik sira ne’e se tenta halo hodi “tata” no istraga maun Taur nia imazen? Mai ita hotu halo espekulasaun.

.