TIMOR HAU NIAN DOBEN: PN husu desizaun dignu ba Lere

Jornal Nacional Diário - 19 de abril de 2016

Parlamentu Nasional (PN) husu Estado atu hasai desizaun dignu ba Xefi Estado Maior das Falintil-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), Major General Lere Anan Timur.

Membru PN husi bankada FRETILIN, Osorio Florindo hateten, ba hili Maijen F-FDTL nian ne’e kompetensia Governu no Prezidente Republika (PR), Taur Matan Ruak.

“Hau hanoin ne’e kompetensia Governu no Prezidente Republika nian, nasaun ne’e funu na’in sira mak ukun hela, foti desizaun ne’e tenke ho dignu atu nune’e hot-hotu bele sente kontente labele sorin triste ita sorin basa liman, hanesan hakarak halo deit politika,” hateten deputado Osorio Florindo liu husi sesaun plenaria, Segunda (18/04/2016).

Deputado bankada FRETILIN ne’e dehan tan, nia preukupa liu maka veteranus sira ne’ebe mak durante luta hamutuk tinan rua nulu resin hat iha ailaran atu sai husi F-FDTL.

“Hau preokupa tanba komandante guerileiru iha forsa sei sai hotu, ne’e la fo impaktu ba F-FDTL?, hau husu para desizaun saida deit mak Estado foti labele fo implikasaun ba povu nia hakmatek, tanba forsa ativo sira ne’ebe mak luta 24 anos ne’e maka derepente sai deit oinsa situasaun, bot sira iha seguransa no hakmatek no ki’ik mak sofre, no tinan-tinan gasta osan hodi halo rekoperasaun,” dehan Osorio Florindo.

Iha fatin hanesan deputado bankada CNRT, Cesar Valente “Pilotu”, dehan, nudar reprezentante povu hakru’uk tomak ba desizaun Prezidente Republika (PR), Taur Matan Ruak, ho deklarasaun Majir Jeneral Lere Anan Timur nian, Sabadu foin lalais ne’e.

“Hanesan sidadaun Majen Lere iha dereito atu espresa hanoin no sentimentu ba publiku ne’e normal halo para bele loke hotu nia hanoin bele konvida publika ninia opniaun para bele kontribui ba prosesu ida, ita hare prosesu ida bele dehan katak defisil oitoan mais la’os imposibel para ita atu hakat liu. Jeneral ema ne’ebe veteranus kompleta 24 anos lidera rezistensia lidera Falitil hanesan komandante operasional iha funu ne’ebe responsabiliza iha rejiaun ponta leste, hau partilha sentimentu ida ne’ebe klean tebes mos ba nia. Ita sei presija duni jeneral hanesan Lere pelu menus iha periodu ida tan para prepara tranzisaun ba ofesiais foun, maibe kontrario ho desizaun PR Taur nian,” dehan deputado Pilotu.

“Iha krizi 2006, hau mos ativo iha forsa armadas hau hatene situasaun hirak ne’eba, hau lahatene los keta Prezidente Republiak mak la hatene situasaun sira ne’e karik, hot-hotu hatene katak iha tempu ne’eba situasaun halo lakon tiha sira nia responsabilidade. Ita labele hare deit ba oin ne’ebe sei sai misteriu hela, mais hare ba prezenta no pasadu ne’e saida mak demonstra hanesan ofesiais ida hodi bele hasoru dezafius oi-oin,” dehan Pilotu.

Xefi bankada PD, deputada Maria Lourdes Bessa, dehan katak, Maijen Lere konserteza iha ninia komentario nune’e Prezidente Republika mos iha ninia rajaun para hodi opsaun ida ne’e.

PD husu atu parte rua tur hamutuk hodi buka desizaun ida ne’ebe hot-hotu bele simu no labele hodi povu ne’e tama iha konflitu.

“Hau hanoin katak kualker tranzisaun tenke halo pasu por pasu, nune’e mos kualker tranzisaun lalais ka derepente deit mos lalos, maibe tranzisaun ne’e tenke neneik, mais tranzisaun ne’e tenke halo duni,” hateten Deputada Maria Lourdes Besa.

Vise Prezidente PN, Aderito Hugo da Costa, esklarese katak PR Taur ejerse ninia kompetensia tomak, tanba ne’e maka nia ejerse ona ninia kompetensia hodi nomeia xefi Estado Maior F-FDTL nian foun.

“Hau hanoin Prezidente Republika ejerse ninia kompetensia tuir konstitusaun haruka, ne’ebe parte PN nia hare deit desizaun sira ne’e tuir duni konstituisaun ka lae, se tuir duni ne’e maka desizaun,” dehan Aderito.

Tilman: Kulpa husi Governu

Nune’e mos, jurista Timor oan Manuel Tilman, afirma katak, desizaun Prezidente Republika, Taur Matan Ruak la hili Lere Anan Timur atu kontinua lidera F-FDTL ne’e, sala husi Governu, tanba proposta kargu Xefia ba Xefi Estadu Maior F-FDTL ne’e la liu husi Konselhu Superior Defeza.

“Ha’u hanoin konflitu mosu dadauk ne’e, kulpa husi Governu, la rona konselhu superior da defeza, ne’e duni ha’u husu barak, Jeneral Lere Anan Timur labele konflitu fali ho Prezidente Republika, tanba proposta ne’e laos Prezidente Republika nian, proposta ne’e Governu nian, karik Komandante Lere Anan Timur ataka karik proposta ne’e, ataka maka Govenu,”haklaken Tilman ba JN-Diário iha Hotel Beach Garden Praia dos Coqueiros, Dili, Segunda (18/04).

Tuir artigu 86 Konstituisaun Republika haktuir katak, Prezidente Republika maka iha komptensia atu nomeia Xefi Estadu Maior Jeneral Falintil Forsa Defesa Timor Leste (F-FDTL) no nia Vise, maibe hateten mos iha konstituisaun katak, tenki liu husi proposta Governu.

Iha fali lei militar defesa ne’ebe defini promosaun no nomeiasaun forsa armadas nian dehan katak, kona-ba asuntu ida Komandante Jeral Forsa Armadas no nia Vise no mos Xefi Estadu Maior Ezersitu Marina signifika tenki rona uluk Konselhu Superior Defesa.

“Ha’u la hatene propsota rua ikus ne’e Primeiru Ministru lori ba Prezidente Republika antes Governu aprova iha Konselhu Ministrus atu halo fali propsota foun hodi nomeia Komandante forsa armadas rona Konselhu Suprior Defeza ka lae? Ida atu rona konselhu superior ne’e liu husi Ministru Defeza, ha’u nia admirasaun maka, Ministru Defeza parese la iha, no nunka koalia liafuan ida deit, diriji duni reuniaun ho Konselhu Superior Defeza ka lae,”esplika Manuel Tilman.

Prezidente Partidu Klibur Oan Timor Asuain (KOTA) ne’e, realsa katak, lei obriga proposta Governu nian tenke hetan uluk pareser favoravel ida husi Konselhu Superior Defeza.

“Ha’u depois rona tiha informasaun ida katak, Prezidente Republika simu segunda proposta haree ho admirasaun rezultadu konferensia imprensa husi Jeneral forsa armadas Lere ida ne’e signifika katak, Ministru Defeza la rona Konselhu Superior Defeza, tanba Konselhu Superior Defesa ne’e, militar sira maka tuur iha ne’eba lidera husi Komandante forsa armadas, komandante Lere, halo fali oinsa maka proposta Governu, depois resposta husi Prezidente Republika, forsa armadas sira dehan la simu fali, ida ne’e kunfuzaun bo’ot,”tenik Tilman.

Tilman afirma hikas, lei obriga Governu antes aprezenta proposta ba Governu tenki rona uluk Konselhu Suprior Defeza. Agora reasaun mai husi forsa armadas, Komandante Lere nian ne’e, singnifika katak, Governu la rona sira, rona karik antes aprezenta proposta ba Prezidente Republika hateten uluk lai pareser forsa armadas nian maka saida? labele pareser forsa armadas atu la simu fali desizaun Prezidente nian no fim lae ida, lei hateten antes para labele iha konflitu.

Desizaun PR ho Governu

Nune’e mos, Prezidenti Partidu Demokratiku, atual Primeiu Vise Prezidente Parlamentu Nasional (PN), Adriano do Nascimento hatete, troka Xefi Estadu Maior Jeneral Forsas Armadas Falintil Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), Major Jeneral Lere Anan Timor ho Brigadeiru Jeneral Filomeno Paixão ba fali Capitão de Mar e Guierra, Donaciano Gomes, alias Pedro Klamar Fuik no Coronel Calisto dos Santos ‘Coliati’, ne’e desizaun Prezidenti Republika ho Governu nian.

“ Kestaun ida ne’e, kompetensia Prezidenti Republika ho Governu nian, ne’e hela ba orgaun rua ne’e atu desidi, ida ne’ebe mak sira desidi, hanesan sidadaun, hanesan lider partidu politiku ami submete, maibe ami como hanesan partidu laiha kompetensia atu koalia kona ba buat ne’e, ne’ebe fiar ba Prezidente, ba Governu no fiar mos ba instituisaun F-FDTL katak, se deit mak sai lider, lider ba nasaun ida ne’e, hodi asegura ba estabilidade rai ida ne’e nian,” hatete Prezididente PD ne’e ba Jornalista sira, hafoin hala’o konsolidasaun ba estrutura PD nian iha Postu Administrativu Lautem, Domingo (17/04).

Adriano hatutan, nudar lider politiku kualker desizaun ne’ebe orgaun kompetente hanesan PR ho Governu hola, simu deit tanba ne’e sira nia kompetensia.

“ Ha’u hanoin veteranos sira iha responsabilidade moral atu haree no tetu hamutuk tanba sira maka lori ita hotu, komanda ita hotu hodi hetan ukun rasik an, tanba ne’e maka sira iha responsabilidade atu hatete liafuan balun ba lider sira ne’ebe hola desizaun hodi Estadu nia naran, nune’e rai ida ne’e bele moris hakmatek,”nia hatete.Mia/avi/Des