UKUN AN BA POVU NIA MORIS DIAK IHA UNIDADE NO PAZ

.

Fidelis Magalhaes

Por: Fidelis Leite Magalhaes - 17 de Fevereiro de 2016

Ukun An Ba Povu Nia Moris Diak Iha Unidade No Paz

Agora dadauk ne’e Timor-Leste ultrapassa prosesu importante ida iha evolusaun ba ninian Konstituisaun ho Exonerasaun ba General Lere Anan Timur no nomeasaun ba General Filemeno Paixao hodi troka.

Maske Deputadu iha parlamentu deklara katak situasaun ne’e hanesan polemika bo’ot, Prezidente da Republika Taur Matan Ruak dehan foin lalais ne’e atu komunidade sira lalika preokupa. Iha sorumutu ho komunidade Suco Odomau iha Maliana, Prezidente da Republika dehan “assuntu ida ne’e ba politiku sira mak diskute malu”. Imi “preokupa maka imi nia saude atu bele servisu ho diak”.  Iha Prezidente nia hanoin, problema ne’e laos komplikadu hanesan deputadu sira levanta iha parlamentu. Maske, ita kompreende nune duni maka knar no dever politiku sira nian. Politiku tenke diskute duni no iha direitu tomak atu levanta pontu hirak nebe’e sira hanoin bele lori vantajen politika ba sira nia partidu. 

Balu dehan kultura politika hanesan ne’e ladiak. Lae, pelu kontrariu ida ne’e diak. Diskusaun hirak ne’e hanesan folin ida nebe’e ita tenke selu duni hodi nune’e demokrasia bele buras. Diskusaun hirak ne'e nudar teste ida nebe'e se ita liu ho diak sei halo forte liu tan ita nian demokrasia. Senhor Prezidente da Republika rasik dehan: 

“Hau mantem hau nian desizaun, no sei prontu atu simu konsekuensia politika hotu nebe’e sei tuir mai. Tanba ita laos ukun aan atu Lere ba General no Matan Ruak ba Prezidente. Ba hau aas liu mak povu nia moris diak no paz. Hau sei simu". Hau hanoin hanesan Prezidente da Republika veta ona ba OGE 2016 nebe’e la refleta populasaun nian moris no nesesidade, Parlamentu mos iha direitu tomak atu lori assuntu ne’e ba oin se sira hanoin la los. 

Ida ne'e resposta positivu tebes, hanorin ita katak nune'e duni maka ita sei lori nasaun ne'e ba oin.

Hau sik katak Prezidente Taur Matan Ruak mos haksolok katak no fin politiku sira mos preokupa ho Konstituisaun e Konstitusionalidade. Desta vez sira hakarak lori duni ba Tribunal no la’os responde deit ho Rezolusaun. 

Nune’e mai ita hotu hare’e klean liutan saida mak deputadu sira bele halo. Hau husu imi taka matan no imagina ho hau…Taka matan...Loke ba no agora ita hakat neneik!

Saida maka “sob-proposta”? Sob-proposta katak ita bo’ot haruka proposta mai, no se hau la simu ita tenke muda. La bele obriga hau. Tanba no fim hau mak tenke deside. Se ita bo’ot haruka fali mai nafatin deit ba hau, nebe’e mak iha kompetensia rasik hodi halo nomeasaun, klaru que hau bele la simu. Ita bo’ot nudar proponente tenke halo fali proposta foun. Se la halo karik ne’e neglizensia. Los kalae?  Sa tan tanba ita boot haruka proposta ida deit nebe'e uniku no la fo opsaun  ba hau atu hili. Susar liu atu konkorda wainhira kandidatu nebe’e ita bo'ot nomeia nee rasik husu reforma tiha ona.

Tanba haruka mai nafatin deit, entaun hau dehan. To'o ona. Hau sei konkorda fo exonerasaun no husik nia Vice mak sa'e fali. Lembra katak, proposta haruka mai tiha ona, agora iha hau nia liman ona no haree ba faktu hau bele halo desizaun nebe'e la presiza tuir lolos ho ita boot nian proposta. Se hau obrigatoriamente tuir ita bo'ot nian proposta karik, hau nian KBIIT RASIK BA HALO NOMEASAUN LA IHA. Simu proposta no'o tenke halo tuir proposta nudar buat rua la hanesan.

Iha kontextu ida ne’e, hau halo desizaun la tuir lolos ita boot nia hakarak karik hau nian erru ka sala iha nebe’e? 

SE ERRU KA SALA KARIK, sera que erru ne’e grave ka todan?

Nune’e mai ita hare’e hamutuk wainhira los maka bele hasai Prezidente da Republika ida husi nia knar. 

Ba ida ne’e kaer delek deit artigu 86 husi Konstituisaun la to’o. Ita haree ba Artigo 79.º (Responsabilidade criminal e obrigações constitucionais)   nebe’e koalia kona ba ida ne’e:

Prezidente da Republika hatan ba Supremu Tribunal de Justisa ba “krime hirak” nebe’e nia halo iha exersisiu ba nia funsaun e ba violasaun momos no todan ba nia obrigasaun Konstitusional sira. Iha artigu ne’e bele fahe ba parte rua:

A) Se wainhira nia komete krime; B) Wainhira halo violasaun momos no todan ba nia obrigasaun Konstitusional.  

Kona ba ida ne’e ita husu: sera que Prezidente da Republika halo exonerasaun ba General Lere no halo nomesaun ba nia Vice General Filomeno Paixao ne’e konsidera hanesan krime? Sera que Prezidente halo nomeasaun no susesaun natural hodi resolve vacuum ka mamuk iha lideransa hodi assegura bem funsionamentu Forsas Armadas, nebe’e mos nudar exersisiu ba Prezidente nia obrigasaun Konstitusional nudar Komandante Supremu das Forsas Armadas, ne’e konsidera hanesan violasaun grave ba nia obrigasaun Konstitusional? Hau la presiza hatan. Hau husu atu ita bo’ot leitores sira hatan rasik!

Tuir mai, se parlamentu hakarak hasai Prezidente da Republika karik nia dalan oinsa? 2/3 husi 65, ka 43 deputadus tenke aprova hodi lori ba Tribunal Supremu de Justisa. Imagina deputadu 65 sira vota hotu dehan SIM lori ba Tribunal. Tribunal tenke haree fali Konstituisaun no sei konsidera pontu hotu nebe’e temi ona. Sira laos politiku, nebe’e certeza katak sira nia hanoin legal sei difere bo’ot ho ida nebe’e maka Deputadu sira temi dala barak iha Parlamentu.

Solusaun mak saida? Susar saida ba governu konkorda deit ho desizaun nebe'e sai tiha ona ou, hanesan Dr. Filipe Rodrigues Pereira fo naroman mai ita foin dadauk ne’e liu husi nia artigu ida iha Forum Haksesuk, atu halo fali nomeasaun foun halo tuir desizaun nebe'e hola ona. Ida nee bele halo lalais se dekretu nomeasaun seidauk sai iha Jornal da Republika.

Se parlamentu lori ba nafatin karik, hanesan rumores hirak nebe'e semo-ba-mai, atu ba oin ho objetivu atu hetan impugnasaun ka “impeachment” ba Prezidenti, ne’e hanesan halimar ho be merak deit. Sira hatene sei la konsege no sei la manan buat ida. Halo analiza ba kustu no benefisiu sei la bele konvense. 

Prosesu ida agora interesante tebees no halo ita hanoin fila-fali kona ba ita nian Republika ida ne'e nian sistema rasik, ohin no iha futuru.

.