Lere la halo problema, laos maufaak hanesan Osorio Florindo, Aniceto Guterres no Antonino Bianco

.

Fretilina Viegas 

Debate CEMGFA: Fakta entre PN, Guvernu no Prezidente Republika

PARTE-I:

Hahu tama iha fulan Fevereiru 2016, akontese debate no friksaun politika entre orgaun soveraniu Parlamentu Nasional no Guvernu iha parte ida hasoru Prezidente Republika parte-ida seluk. Depois konfrontasaun ba asuntu Orsamentu Jeral Estadu 2016 nian neébe Prezidente Republika Taur Matan Ruak (TMR) ezerse ninia kompetensia hodi halo veta politik no dudu ba Tribunal Rekursu hodi halo fiskalizasaun susesiva Inskonstitusionalidade ba proposta konaba Fundu Espesial/Fundu Autonomu Infra-estrutura nian. Hatutan kedas ho polemika sobre Chefe Estado Major General Forca Armada (CEMGFA);

Debate no polemika konaba Chefe Estado Major General Forca Armada (CEMGFA) sai kestaun enkuantu Prezidente Republika TMR la aseita ho proposta Guvernu nian konaba Promosaun no Ezonerasaun CEMGFA. Durante prosesu hahu husi prepara proposta husi Governu, promosaun no Ezonerasaun CEMGFA nian, fakta saida mak existe no tamba-sa la uza fakta-hirak neé hosi hetan akordaun ka konsensus?

Husi fontes informasaun neébe asesibel husi parte Guvernu, Parlamentu Nasional no Prezidensia Republika, deskreve aktu-sira legal no politku hanesan tuir mai neé:

*Tuir Dekreto-Lei numeru 07/2014 konaba Estautu Militares Força Armada (EMFA) artigo 74 katak Mandatu CEMGFA Lere Anan Timor ho Vise CEMGFA Filomeno Paixao remata ona iha loron/data 05 fulan Outobru 2015. Toó data 16 Outobru 2015 mak Primeiru Ministru Rui Maria de Araujo foin haruka karta proposta konaba nomeasaun ba CEMGFA no Vise CEMGFA. Karta proposta neé Prezidensia Republika simu iha data 26 Outobru 2015. Signifika Guvernu la halo asaun ruma iha loron sanulu (10) nia laran tuir kompetensia neébe Konstituisaun RDTL fo, no Guvernu husik hela Lere Anan Timur asumi kargu CEMGFA illegal-hela;

*Hataan ba karta proposta konaba CEMGFA, iha loron/data 05 Novembru 2015, Prezidente Republika TMR hataan ho eskrita ba Guvernu hodi rejeita (devolve) proposta Governu-nian. Razaun Preziente Republika TMR nian mak husu ba Guvernu atu hare fali Dekreto Lei 7/2014 no presija altera uluk molok hatoo fali proposta nomos presija hare fali estrutura atual FFDTL. Tamba tuir Dekretu Lei ida neé, CEMGFA so halao mandatu ba periodu dala-rua deit, signigika labele kontinua promove Lere Ana Timor ba CEMGFA, exseptu halo revizaun ba Dekretu Lei refere. Depois simu resposta husi Prezidente Republika, Primeiru Ministru la halo asaun ruma tuir kompetensia neébe Konstituisaun RDTL fo-ba.

*Hahu husi loron/data 05 Novembru 2015 tóo loron/data 4 Fevereiru 2016, Primeiru Ministru la fo resposta ba karta husi Prezidente Republika. Iha reuniaun Konsellu Superior ba Seguransa no Defeza iha Prezidensia Republika, Primeiru Ministru kontinua hatoo proposta ho vervalmente ne’ebe hanesan iha enkontru ho Prezidente Republika no aprezenta iha Reuniaun Konsellu Superioe Defese no Seguransa;

*Iha loron 09.02.2016, Primeiru Ministru hatoó proposta ba-dalarua ho kontiudu hanesan ho proposta primeiru, katak kontinua nomea Lere Anan Timor ba CEMGFA (klaru ida neé Guvernu kontra Lei No 7/2014). Tamba Guvernu laiha kapasidade atu fo opsaun kandidatu seluk, TMR nudar Prezidente Republika ho ninia kompetensia rasik no nudar Komandante Supremu ba Forsa Defeza TL nian, “Deside Exonero no nomeia CEMGFA atual Maijen Lere ba postu Tenente Jeneral no nomeia Brigadeiro Jeneral Filomeno Paixao ba CEMGFA no nomeia Coronel Falur Rate Laek ba Vice CEMGFA;

Husi fakta hirak neé klaru ba ita katak Mandatu loloos Lere Anan Timur nudar CEMGFA hotu ona iha data 05 Outobru 2015 no lei la fo dalan ba Prezidente Republika atu extende Lere Anan Timur nia mandate. Desde Prezidente Republika TMR devolve proposta primeiru neé, Primeiru Ministru nunka propoin iha enkontru semana entre PR no PM, katak Primeiru Ministru ‘’masa-bodoh’’ tiha no husik Lere Anan Timor hala’o knar illegal nudar CEMGFA. Iha hataan ba proposta Primeiru Ministru Rui Maria de Araujo nian neé, klaramente, Prezidente Republika TMR husu ona para Guvernu hareé ba Dekreteu Lei nu: 07/2014 no diskute posebilidade ba halo revizaun, maibe Guvernu la ambil pusing, agora duun ba Prezidente Republika TMR, ‘’Herode Fase Liman’’ loloos; 

Tuir Konstituisaun RDTL, Prezidente Republika TMR exekuta tia ona ninia kompetensia no dever konstituisaun hodi fo hanoin ba Guverno, "nomeia" no "exonero" ba CEMGFA. Exseptu karik Prezidente Republika TMR nonok deit no la halao obrigasaun Konstituisaun bele konsidera krime tuir artigu 79 Konstituisaun RDTL. Perguntas ba hau nia kamarada Dr. Rui Araujo nudar Primeiru Ministru, hau nia Xefe Bankada no deputadu sira Fretilin no CNRT mak neé: Karik tan deit Prezidente Republika la simu proposta husi Guverno no tamba Prezidente Republika hatene katak proposta Guvernu nian neé kontra Dekretu Lei Nu.07/2014 neé mak ita atu duun TMR In-konstitusional? Seé mak bulak ka beik ka bilaan ka maufaak no buifaak iha kazu neé? 

Hanesan programa visita Suco kada fulan nian, ohin loron/data 16 Fevereiru 2016, Prezidente Republika TMR hataan kedas tiha ona duvidas no preukupasaun husi komunidade Suco Fatubolu, Postu Administrativu Hatolia, Munisipiu Ermera. Iha diálogu ho komunidade Fatubolu, bainhira hatan ba preokupasaun komunidade nian kona-ba substituisaun Xefe Estadu Maior F-FDTL, Lere Anan Timur, ne’ebé oras lider partisu CNRT no Fretilin kria polémika oioin iha komunidade nia le’et, Prezidente Republika TMR afirma ba komunidade katak dezisaun PR la halo demisaun ba jenerál Lere Anan Timor, la’os demisaun maibe ezonerasaun. 

Prezidente Republika TMR matak konfirma ba komunidade katak tuir lei, Xefe Estadu Maior Jenerál Lere Anan Timor, Vise Xefe Estadu Maior Jenerál Filomeno Paixao no Xefe estadu maior Falur Rate Laek, sira nain tolu ninia mandatu hotu iha (Fulan) Outubru 2015. See mandatu hotu tenki foti fali seluk. Prezidente deside atu Jenerál Lere hakotu nia misaun, foti Jeneral Meno ba fali nia fatin. Governu sei ko’alia, mas Prezidente toma tiha ona nia desizaun. Tamba ne’e Prezidente agora pronto para responsabiliza, tanggungjawab. Prezidente la hasai fali dezisaun, La retira fali;

Hau nia kamarada Osorio Florindo da Costa senti-tauk loos dehan situasaun ladiak no povu nee atu halai-tan. Kamarada Osorio nia hanoin katak “Jenerál Lere, halo problema karik? Jenerál Lere la halo problema, laos maufaak hanesan hau nia kamarada Osorio Florindo, Aniceto Guterres Lopes no Antonino Bianco, toó bandu hotu Prezidente Republika TMR labele halo viajem ba Japaun no Singapore iha mediu fulan Marsu 2016 neé;

Saida mak Prezidente Republika hataan ba imi maufaak nia preukupasaun neé? Katak halo funu ne’e la’os para Jenerál Lere sa’e jenerál ou entaun Matan Ruak sa’e Prezidente. Ita halo funu para moris di’ak, ukun an. Tamba ne’e Lere Anan Timur sei la halo problema, no nia hateten ona la halo problema. No, nein ema Timor-Oan sira ida iha forsa, bele halo problema. Prezidente Republika TMR dehan ba publiku iha Suco Fatubolu katak nia mos uluk Jeneral, nia Jenerál tinan 10. 

Komandante tinan 24. Mas uluk, Governu lakohi ha’u TMR sai husi Jeneral, maibe nia kontinua dehan sai husi Jeneral. Tamba saida? Tamba kuandu TMR la sai husi Jeneral maka estagnadu prosesu kaderizasaun iha Instituisaun “macet”. 

Organizasaun ne’ebé depende ema ida deit ne’e hotu ona, exseptu depende ba regra no lei. Ida be ita harii ne’e depende ba Lei. TMR afirma katak ita tenki kumpri lei, mais depois la kumpri lei halo nusa. Labele. La’os prezidente mak tenki ajuda viola fasilita-nia lei no regulamentu sira ne’ebé iha. Tamba mandatu hotu iha Outubro. Entaun, Outubru, Novembru, Dezembru, Janeiru, Fevereiru, fulan lima ona la-hetan soluzaun ba jeneral sira. Guvernu avandona estatutu CEMGFA, agora duun fali dehan Prezidente Republika TMR mak Ins-konstitusional. Termo ‘’Sob Proposta do Guverno’’ neé laiha sintidu ba Prezidente Republika atu obrigadu ba proposta husi Guverno, maibe PR iha ninia kompetensia rasik tuir Lei Inan haruka. 

REMATA PARTE-1 NIAN no SEI KONTINUA………….!!!!!!!!!!!!!!

.