"Karik Fretilin husu deskulpa, sé mak atu husu fali deskulpa ba Fretilin?”

.

Testu: António Sampaio hosi Lusa, tradusaun: SAPO TL

Prezidente Fretilin nian, Lu-Olo horisehik defende papél istórika hosi ninia partidu iha Timor-Leste, hodi haktuir katak lapresiza husu deskulpa no karik la’ós tanba proklamasaun independénsia iha 1975, maka lafasíl ba nasaun ne’e bele ukun-an.

“Ha’u sente difisíl tebes. Karik Fretilin (Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente)  lafó sai independénsia iha 28-novembru-1975, laiha ema ida maka bele oferese rezisténsia durante tinan kontra okupasaun militár indonézia no Falintil sira mós la eziste”, nia hatete iha entrevista ba Lusa.

Nia afirma katak Fretilin mak “forsa prinsipál ne’ebé luta kontra invazaun militár indonézia”, no nia “braço armado” luta hodi defende independénsia ne’e, ne’ebé karika la proklama, la iha objetivu hodi defende, nia esplika.

Kestiona kona-ba Fretilin tenke husu ka la presiza husu deskulpa ba eventuál ezajeru ne’ebé komete iha pasadu, Lu-Olo, hatán ho pergunta ida, no defende partidu ne’ebé nia prezide desde 2001: “Husu deskulpa ba sé? Fretilin sei husu deskulpa ba sé, bainhira Fretilin rasik mak luta hodi ami hetan independénsia? No ha’u husu mós pergunta: sé mak sei husu deskulpa ba Fretilin?” nia kestiona.

“Ami luta ba objetivu ida no ami konsege kumpri ida ne’e, maski Fretilin liu hosi mudansa barak. Maski nune’e nia kontinua luta no manán”, nia afirma.

Kona-ba ezajeru ne’ebé komete iha períodu “guerra civil” ka hafoin de ida ne’e, Lu-Olo afirma katak lideransa “la mai hosi presupostu ne’e” maski “iha funu ida bele mosu buat ruma”, no nia konsidera katak Fretilin “iha métodu rezolusaun problema nian ne’ebé di’ak”.

Nia relembra katak Timor-Leste hasoru situasaun ne’ebé diferente ho Angola no Mosambike, nasaun sira ne’ebé “prepara kondisaun polítika hotu hodi hodi manán rezisténsia armada”.

“Iha Timor-Leste nia kazu la’e. Independénsia ida, polítika ida, independénsia ida tuir kedas ho invazaun, buat hotu lalais tebes. Maibé hanesan ha’u hatete ami iha instituisaun polítiku -partidária ida mak dirije no orienta rezisténsia iha buat hotu. La ho ida ne’e, difísil”, nia defende.

Kona-ba prosesu despartidarizasaun hosi luta, Lu-Olo konsidera katak ida ne’e “presiza iha momentu ne’ebá”, hatudu “imajen hosi unidade timoroan sira-nian, iha luta kontra okupasaun militár indonézia” ida ne’ebé hetan impaktu pozitivu tebes iha arena internasionál.

Nia hatete katak, maibé prosesu ne’e mai hosi Fretilin rasik ne’ebé “uluk lidera hosi Xanana Gusmão, hanesan komisáriu polítiku no komandante Falintil sira-nian” no ida ne’e mak partidu “ne’ebé propoin solusau negosiál hosi konflitu ne’e”.

Sira ne’ebé eventualmente konsidera desizaun Xanana Gusmão nian ne’e hanesan traisaun hasoru Fretilin, nia afirma katak “sira la komprende, nein koñese sé mak Xanana Gusmão”, ema ne’ebé halo buat hotu hodi liberta Timor-Leste.

“Uluk nia hanesan ha’u-nia komandante no ha’u tenke hatete katak hanesan funu-na’in, hanesan kuadru polítiku ha’u iha rezisténsia armada durante tinan 24 ha’u debe komandante boot ne’ebé naran Xanana Gusmão no povu Timor-Leste debe barak ema-boot ne’e”, nia hatutan.

“Nia halo buat hotu hodi liberta nasaun to’o momentu ikus ne’ebé ema kaptura nia. Ema barak deziludidu, sira barak mak bolu nia naran. Maibé ami iha ai-laran la hakfodak ho ida ne’e”, nia afirma.

Haree ba reasaun dezilusaun hosi nia kompañeiru sira iha ai-laran, bainhira Xanana Gusmão iha prizaun iha tinan 1992, Lu-Olo rekorda sá mak nia hatete iha momentu ne’ebá: “Indonézia hi’it fatuk ida, maibé nia sei husik fatuk ne’e monu ba nia ulun rasik”.

“Di’ak liu ema kaer nia hodi ami manán funu duke mate hanesan erói iha foho no ida ne’e mak Xanana halo durante prosesu hotu”, nia hatete.

“Bainhira tribunál indonéziu julga Xanana Gusmão, nia fila ba indonéziu sira no hatete: Ha’u ne’e sidadaun portugés ida no tribunál indonéziu la iha lejitimidade hodi julga ha’u”, realsa.

SAPO TL ho Lusa

.