Reflesaun badak hodi komemora loron 28 Novembru 2015

.

Celestino Gusmão - Ativista ba direitus umanus iha Timor-Leste 

Artigu badak ida ne’e nudár rezultadu husi lee livru Chega no artigu relevante balun husi internet kona-ba istória Timor nian' 

Introdusaun 

Iha jornada naruk ida ke Povu Timor-Leste liu hodi konkista nia libertasaun husi dominasaun Polítika rai liu nia, hahú husi konsiente ba opresaun, diskriminasaun no tratamentu kruél no desumanu ate revolta no ukun rasik an. Infelizmente ohin laiha tan opresaun forsadu husi domíniu rai li’ur nia, hasoru povu ida ne’e no kontente tebes ita moris iha klima liberdade no demokrasia nia, maske ita tenke kontinua iha dalan ba hadi’ak no konsolida rai ne’e nia liberdade no demokrasia. Seidauk iha nasaun ida iha mundu ne’ebé hetan benefísiu husi okupasaun mak husu ona deskulpa no fornese reparasaun ba Povu Timor nudár prinsipiu no lei Internasionál hatete. 

Ekonomikamente Povu Timor-Leste sei funeral tebes no diresaun dezenvolvimentu atuál sei lori Povu ne’e ba rai naruk no sei haluan distinsaun riku no kiak. 

Deskolonializasaun no Revolusaun Ai-funan 

Dekolonizasaun katak nasaun sira ne’ebé seidauk iha nia governu rasik bele organiza nia governu liu husi prinsipiu auto determinasaun. Deskolonizasaun mós dala ruma involve negosiasaun dame, balun konkista liu husi revolusaun ho violénsia ka konfrontasaun armada husi rai na’in sira hasoru okupante. Iha dékada 20, nasaun sira iha kontinente Asia no Afrika revolta kontra okupante sira husi europa. Revolta hirak ne’e nia objetivu atu ukun rasik an ka liberta husi kualkér forma okupasaun estranjeiru. Espiritu luta ne’e sai maka’as liu tan bainhira forsa Japonés sira manán ona Rúsia tiha tinan 1905. Nasoins Unidas iha lista ba nasaun sira ne’ebé seidauk iha nia governu rasik, Timor-Leste tama iha lista ida ne’e hodi fasilita luta kontinua ba auto determinasaun tuir prinsipiu no lei internasionál sira, ate realiza konsulta popular iha Timor-Leste. 

Revolusaun ai-funan akontese iha Portugal hahú husi planu PM Marcelo Caetano atu hasai Jenerál Spanola tanba disobientensia ba orden atu kontinua kaer metin provínsia ultramarina Portugal nia. Dia 25 Abríl 1974 Movimentu Forsa Armada ka militár sira ne’ebé fiar ba ideolojia eskerda defende Spanola no lansa golpe militár ida hodi hatún rejime ka ideolojia direta- faxista Caitano nia. Nasaun sira kolónia Portugal nia barak mak forma nia governu rasik, balun ajuda husi Governu foun Portugal nia liu-liu iha kontinente Afrika. 

.

Foto de um livro da Zizi Linda 

Portugal abandona Povu Timor-Leste no Governu Portugal la sériu ba prosesa autodeterminasaun maske ikus liu Portugal rasik reklama an nudár úniku lejítimu administrante ba rai Timor-Leste. Rezultadu enkontru iha London entre Portugal no Indonézia, Portugal hatete katak TL integra ho Indonézia mak di’ak liu maibé naran katak ne’e mai husi povu ne’e nia hakarak duni. 

Enkontru ida tan kona-ba TL iha Portugal hanaran enkontru Lisbon, Jenerál Ali Moertopo mak lidera delegasaun husi Indonézia, Portugal nafatin hatete katak Portugal apoiu TL integra ba Indonézia maibé bazeia ba Povu ne’e nia hakarak, Portugal no Indonézia hasoru malu tan iha Roma hodi ko’alia kona-ba prosesu deklonizasaun maibé iha sorin seluk Indonézia nia militár okupa ona fatin barak territóriu Timor nian. Prosesu Polítiku iha Timor-Leste Asosiasaun Polítika mosu lalais tebes hodi prepara an ba forma governu ida tui rekejitus sira demokrasia nia. UDT no Fretilin nia koligasaun rahun, tuir Relatóriu Chega hatete katak Apodete mak boikota koligasaun entre UDT no Fretilin. Portugal organiza enkontru ida iha Macau atu ko’alia ho partidu Polítiku Timór oan nia kona-ba deklonizasaun maibé Fretilin la tuir tanba deskonfia enkontru ne’e Portugal hakarak entrega Timor-Leste ba Indonézia. UDT lansa golpe ida iha Dili no lalais tebes mosu iha distritu sira ho razaun atu halakon estremista sira husi Timor para evita invazaun Indonézia nia. Fretilin lansa kontra golpe ida ne’ebé la kleur de’it domina ona territóriu tomak. UDT no Apodete nia membru sira halai ba Timor osidentál, Lider balun husi partidu rua ne’e ba halo deklarasaun iha Bali ne’ebé hanaran deklarasaun Balibo. Indonézia formalmente aneksa forsadamente Povu Timor-Leste, liu husi aviaun husi leten, tanke funu nia husi tasi no forsa armada nia husi rai leten. 

Fretilin hatene ona katak lalais ka kleur Indonézia sei invade Timor-Leste, tanba ne’e ho konflitu entre partidu sira iha Timor no tensaun Indonézia nia atu atake, Fretilin Unilateralmente deklara Independénsia iha 28 Novembru 1975, liu de’it semana ida ba proklamasaun ne’e, Indonézia atake kedas Timor. Fretilin hamutuk ho nia povu Maubere sae ba foho, maibé Indonézia nia militár ne’ebé hetan apoiu material funu nia modernu tebes husi nasaun boot sira, tanba ne’e hafraku forsa rezisténsia Povu Timor nia. Baze ba apoiu ka zona libertada sira monu ba Militár Indonézia nia liman, Povu no Falintil fahe malu, Povu barak mate no monu ba Indonézia nia liman hodi kastigu iha kampu konsentrasaun sira, nune’e povu barak tebes mak sofre hamlaha, moras no mate tanba militár sira tau limitasaun boot ba movimentu Populasaun nia hodi buka ka prodús ai han ba sira nia an. Falintil sira iha ai-laran kontinua reziste no hahú dezenvolve luta iha faze guerilla. Iha faze ida ne’e kuadru superior sira rezisténsia nia monu ka mate barak husi bombardiamentu Indonézia nia, Faze ne’e mós hahú reorganiza an iha rezisténsia nia laran hodi substitui lider sira ne’ebé mate ka monu ona ba inimigu nia liman. inklui barak mate iha serku anikilamentu. 

Frente diplomátika mós, kontinua halo servisu maka’as liu husi kampaña no lobby ba nasaun sira ne’ebé iha podér hodi mobiliza apoiu Polítiku ba kauza Timor-Leste nia. Too iha pontu ida komunikasaun sai efetivu tebes entre frente klandestina inklui igreja katólika, Frente armada no frente diplomátika nune’e bele mobiliza povu tomak fila ba apoiu rezisténsia no mobiliza atensaun Internasionál ba povu Timor-Leste nia vontade ba ukun rasik an. Povu Timor-Leste nia unidade mós lalais tebes konsolida an hikas tanba kruelidade no tratamentu desumanu husi Militár Indonézia nia maka’as tebes. Ikus liu, Povu Timor-Leste nia unidade estabelesidu ba kampaña ukun rasik an inklui lider Partidu Polítiku sira liu-liu UDT, Fretilin no forsa Polítika nasionalista sira seluk simu malu fali liu husi konvensaun ida iha Portugal hodi hamosu plataforma hamutuk ba luta kontra Indonézia nia okupasaun ilegál. Iha laran mós hahú simu malu hodi la’o hamutuk iha kampaña ba ukun rasik an husi okupasaun ilegál Indonézia nia. 

 Konkluzaun 

Dalan naruk tebes povu Timor-Leste hakat ba kaer rasik kuda talin. Timor-Leste sakrifiika nia ema besik rihun atus rua ba mate, durante okupasaun ilegál militár Indonézia nia. Okupasaun ida ne’e involve mós nasaun boot sira hanesan Estadus Unidus Amérika, Inglaterra, Franca, Australia no sira seluk nia apoiu material funu nia inklui apoiu polítiku hodi mai estraga povu no nasaun nia integridade sósiu ekonómiku no sósiu polítika. Relatóriu Chega rekomenda justisa ba krime grave kontra umanidade ne’ebé komete husi militár Indonézia no husu responsabilizasaun ba nasaun boot sira temi iha leten, ne’ebé hetan benefísiu ekonómiku husi okupasaun ne’e atu fornese reparasaun ba estragu hotu ne’ebé militár Indonézia nia komete. Hein katak povu vulneravel sira bele kontinua asesu ba benefísiu ne’ebé sira merese duke riku soin tomak monu de’it ba elite Mafioso sira nia kabun tek. Obrigadu barak ba sira ne’ebé hakarak lee artigu ne’e, hakerek na’in enkoraja lee na’in sira, bele lee istória tomak Timor-Leste nia inklui lee relatóriu CAVR nia “CHEGA” hodi koñese ita nia istória loloos. 

.