Governu Falha Ezekuta OJE

.

Jornal Nacional Diario - 11 de setembro de 2015

Reitor Universidade da Paz (UNPAZ), Lucas da Costa, observa katak, membru Governu ezekuta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) kada tinan sempre iha falhansu maka’as, tanab ne’e mak presiza muda karakter Governu ne’ebé politiku ba Governu ne’ebé teknokratiku.

“Ezekuta orsamentu Jeral Estadu kada tinan sempre falha tamba Fator primeiru mak Guvernu Politiku, tenki ba Guvernu Teknokratiku. Katak, iha sestu Guvernu nomos kintu Guvernu ema sira ne’ebe tuur iha Guvernu ne’e la’os ema ne’ebe iha kapasidade teknokratika halo planu ne’ebe diak hodi ezekuta. Ema sira ne’ebe tuur iha Guvernu ne’e la’os ema ne’ebe iha kapasidade teknokratika halo planu ne’ebe diak hodi ezekuta planu ne’ e, maibe ema sira ne’ebe tuur iha Guvernu ne’e husi partidu politiku, ne’ebe sira hetan tiha fiar atu kaer Ministeriu ruma sira la kompriende servisu saida mak sira tenke halo, tamba ne’e sira la halo planu diak no sira halo planu ruma lori ba Parlamentu Nasional mak aprova, sira rasik laiha kapasidade halo supervizaun ezekuzaun orsamentu sira ne’e,”dehan Reitor UNPAz , Lucas da Costa ba JN-Diário iha Kampus UNPAz Dili, Kuarta (9/ 9).

Iha kestaun seluk mos, Lucas da Costa hateten, Governu sempre hatama OJE ba Parlamentu Nasional la tuir tempu ne’ebe konstituisaun haruka. Tuir lei hateten katak, OJE tenke tama iha Parlamentu Nasional loron 15 Fulan Outubru kada tinan atu nune’e Parlamentu Nasional, bele iha tempu hodi diskuti OJE ne’e ho kuidadu.

“Maibe ha’u haree iha pratika Governu hatama OJE iha fali fulan Novembru dala ruma iha fulan Dezembru, depois tamba tempu la to’o atu diskuti OJE sira ne’e, Parlamentu Nasional fo ansi deit halo diskusaun konaba OJE iha tempu ne’ebe badak entaun mak iha falhansu barak iha OJE ne’e,”dehan Lucas da Costa, hanesan mos eis deputadu husi Partido Democratico ne’e.

Lucas haktuir, OJE ne’e sempre falha iha ezekusaun ne’e mos parte ida tamba iha verba balun ne’ebe monu iha Ministeriu ida maibe monu mos iha Ministeriu seluk, ne’ebe iha Ministeriu rua ka tolu hadau malu los ba ezekuzaun verba ne’e.

“Ne’ebe ha’u hanoin falhansu sira ne’e tan deit Ministeriu sira ne’e ladun iha koordenasaun diak no orsamentu mos ladun iha tempu barak atu halo diskusaun para hodi haree buat ne’e ho kuidadu,”subliña Lucas da Costa.

Nune’e mos, Dosente Fakuldade Ekonomia Universidade Dili (UNDIL), Alfredo D. Santos hateten, ezekuzasaun OJE kada tinan la atinji 100% tanba inkapasidade husi membru Governu.

“Hau hanoin problema ida ne’e laos foun no laos foin primeira ves akontese, maibe problema ne’e kada tinan ezekuta nunka to’o 75% mos la to’o, ne’e hatudu mai ita katak koñesementu no kapasidade mak menus,”dehan nia.

Proposta Adisional

Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2015 ho total US$ 1.3 Billoens, membru Governu sira foin ezekuta 50%, tanba ne’e Komisaun Revizaun Orsamentu Jeral Estadu tinan 2016, haruka fila proposta Ministériu balu nian ne’ebé husu tan osan adisional.

Razaun Komisaun Revizaun Orsamentu Jeral Estadu tinan 2016 haruka fila proposta adisional, tanba orsamentu ne’ebé Governu deside ona liu husi Konsellu Ministrus, labele liu husi US$ 1.3 billoens.

Proposta Ministériu ne’ebé mak Komisaun Revizaun Orsamentu Jeral Estadu haruka fila horseik mak, Instituisaun Radio Televizaun Timor Leste (RTTL) ho Ministériu Turizmu Arte i Kultura (MTK).

“Ohin (horiseik), Komisaun Revizaun Orsamentu haruka fila-fali, por ezemplu hanesan Ministériu Turizmu ninian, haruka sira fila para sira halo planu didi’ak, para depois aprezenta fila-fali mai. Nune’e mós RTLL (Radio Televizaun Timor Leste) haruka fila, hodi sira halo tiha aliñamentu ho planu estratéjiku, restu kumpri pakote fiskal ne’ebé iha ona,” informa Nelio Isaac ba jornalista sira iha Ministériu Finansas, Tersa (08/9).

Komisaun Revizaun Orsamentu haruka fila sira nia proposta ne’ebé husu adsional, atu sira halo koresaun ba proposta ne’e, hodi ajusta ho sira nia programa ne’ebé mak iha hodi lori ba aprezenta fali.

Nelio informa, Primeiru Ministru Rui Maria de Araújo mós konsidera osan adisional balun, maibé Nélio dehan seidauk iha desizaun final.

“Orsamentu adisional ne’e tuir duni plataforma ka balu husu adisional, sira husu adisional, tanba sa mak sira husu, razaun saida, sira nia planu ne’e integra ho orsamentu ka lae, planu ne’e integra ho VI Governu nian ka lae, integra mós ho planu estratéjiku dezenvolvimentu nian ka lae,”katak Nia.

Nelio Isac informa, Komite Revizaun Orsamentu ne’e, xefia direita husi Primeiru Ministru, Rui Maria de Araújo ho Ministériu Finansas nian.

Bainhira ministériu ka instituisaun Estadu halo submisaun mak la tuir proposta orsamentu ne’ebé iha ona, Komite Revizaun Orsamentu mak iha kbi’it liu atu ko’a ou aumenta osan.

“Durante diskusaun ministériu balun kumpri duni, maibé ministériu balun husu tan aumenta osan (adisional), entaun komisaun mak iha kompeténsia husi husu justifikasaun ba instiutisaun ne’ebé aprezenta osan adisional,”dehan Nelio.

Diskusaun iha Komisaun Revizaun Orsamentu hahú iha loron Segunda (07/9) to’o loron 17 fulan Setembru.

Komisaun Revizaun Orsamentu diskuti ona submisaun orsamentu husi Prezidensia Konsellu Ministru, Sekretaria Estadu Konsellu Ministru, Ministru Koordenadór Asuntu Sosiais i Ministériu Petróleu no Rekursu Minerais.

OJE Foin Ezekuta 50 %

Nune’e mos, Diretur Luta Hamutuk (LH), Mericio Akara hateten katak, tuir observasaun ne’ebé sira halo durante ne’e Guvernu foin ezekuta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2015 atinji 50 %, tanba inkapasidade membru Governu nian.

“Tuir ami nia observasaun ezekuzasaun OJE 2015 foin atinji 50% nian okos, entaun seidauk tuir estandar ezekuzasaun   maioria ida ne’e hanesan repete deit fallansu ka inkaspasidafe ezekuzasaun. Ne’ebe tinan rua liu ba sempre akontese problema ne’e nafatin laiha kapasidade atu Ezekuta OJE ida ne’e lolos bele hadia, se lahadia entaun bele impede dezenvovimentu no trava tiha asesu populasaun ba dezenvolvimentu,”informa Mericio Akara ba JN-Diário iha nia servisu fatin Farol, Dili, Tersa (8/ 9).

Nia haktuir, balansu dezenvolvimentu ba ezekuta orsamentu rasik ne’e tenke iha balansu tamba kada tinan aloka orsamentu bot, maibe laiha balansu.

“Ami nia hanoin balansu ne’e tenke hanesan tamba ita koalia dezenvolvimentu ezekuzasaun, agora se ita koalia dezenvolvimentu maka’as povu sei moris diak, estrada sei halo diak maibe kada tinan ezekuzasaun lalao ne’e hanesan ita fo promesa deit. Tamba ne’e mak ami nia hanoin bele halo promesa atu halo dezenvolvimentu oi- oin maibe ezekuzasaun tenke la’o se orsamentu la ezekuta dezenvolvimentu lala’o halo promesa deit dehan halo dezenvolv imentu mak barak miabe haree ba realid ade ezekuta orsamentu ne’e menus,”dehan Mericio Akara.

Mericio dehan, kada tinan Governu tau prioridade ba infrases trura maibe realidade mak problema Ministeriu sira ladun iha kapasidade ezekuta ho diak.

“Ha’u hanoin problema ne’e Ministreriu sira mak ladun iha kapasidade atu jere, maneiza atu halo prioridade, kontrolu para ezekuzasaun la’o. sira barak liu mak focus sira nia interese ba grupu no interese ba partidu ne’ebe sira halo politika mak barak I sira ladun kordena entre ministerial tamba ne’e mak ida halo ninian, ida seluk mai sobu, ida halo planu no ida seluk mai halo trava, no prosesu pagamentu mos tarde Ministeriu Finansa nia sistema ne’e halo sasan sira tarde, kontraktor sira mos komplein sira halo projetu laselu I Ministeriu sira mos hanesan nebe ida ne’e problema ezekkutazaun nian,”eisplika Mericio.

Nia hatutan, ezeku zasaun orsamentu ba OJE 2016, tuir Luta Hamutuk nian haree problema ne’e nafatin deit, nia hun mak inkapasidade membru Governu nian atu ezekuta, tamba ne’e mak se lahadia tinan- tinan nunka iha mudansa.

“Se hakarak hadia diak ministeriu sira mak tau prioridade, se sira laiha kapasidade, Primeiru Ministru tenke haka’as sira tenke halo prioridade kada tinan sira halo saida depois kontrolu. Se Ministru sira mak lahalo knaar ho diak no la ezekuta orsamnetu ho diak, Primeiru Ministru tenke fo sasaun,”sujere Mericio Akara.Car/cos

.