Aban, Governu Lansa Koremetan Nasional – PM Rui: Transforma Triste Ba Orgullu

.

Jornal Nacional Diário - 03 de setembro de 2015

Estadu liu husi Sestu Governu konstitusional iha Sesta (04/9) aban, sei halo lansamentu ba programa koremetan nasional ne’ebé tuir planu sei to’o dia 30 Setembru, tinan ne’e.

Ministru Estadu Kordenador Asuntu Administrasaun Justisa no Ministru Administrasaun Estatal, Dionisio Babo Soares hatete, iha koremetan nasional, sei hala’o programa hanesan misa iha Igreja Katedral Dili ho Paroquia sira iha munisípiu hotu, seremonia ritual ne’ebe sei hala’o iha Palasiu Governu oin, lia menon husi Primeiru Ministru Rui Maria de Araujo, Ministru Estratejiku Investimentu, Kay Rala Xanana Gusmão, Prezidente Autoridade Zona Espesial Ekonomia Sosial Merkadu, Mari Alktiri, konsertu muzika husi grupu banda muzika Lahane Group, Bidau Manumetan ho Estrela do Mar.

“Iha dia 04 agora ita lansa koremetan nasional ho misa ne’ebe sei partisipa husi funsionarius tomak no komunidade sira hotu ne’e to’o 31 Dezembru, tinan ne’e. Ita kore lutu metan ne’e hodi ba sunu no soe hotu ba tasi ho hanoin ida katak ita husik ona buat todan ka buat sira ne’ebe iha pasadu sira ne’e hodi hanoin ba oin no moris iha situasaun ida urgulhu nia laran katak, antes ne’e ha’u halo buat ida ne’e no ida ne’eba tanba hakarak ukun-an no ohin loron ita ukun an ona,” dehan Ministru Dionisio.

Ministru Dionisio afirma, koremetan nasional ne’e bele halo ona maibe prosesu sira hanesan buka mate ruin ho seluk tan la’os para hotu, maibe programa sira ne’e kontinua hala’o nafatin.

Tuir Ministru Dionisio, iha lansamentu koremetan nasional ne’e hamutuk ho lider nasional sira hanesan, Kay Rala Xanana Gusmão, Mari Alkatiri, Francisco Guterres Lu-Olu, José Ramos Horta, Amo Bispo sira ho Rogerio Tiago Lobato, no sei partisipa mos husi autoridade orgaun soberanu sira, sosiadade sivil.

Nia dehan, osamentu ne’ebe Governu liu husi Ministru Estadu Kordenador Asuntu Administrasaun Justisa no Ministru Administrasaun Estatal, prepara hodi halao seremonia korometan nasional ne’e hamutuk U$ 120.000, ne’ebe sei fahe ba Munisípiu Dili iha U$ 35.000, ba Munisipiu 12 ne’e kada Munisípiu ida hetan U$ 7000.

Transforma Triste Ba Orgullu

Nune’e mos, Primeiru Ministru Rui Maria de Araújo hatete katak, koremetan nasional ne’ebé mak Governu atu realiza iha fulan ida ne’e nia laran, nia objetivu atu transforma triste ba orgullu nasional, hodi konsentra ba dezenvolvimentu nasional.

“Deslutu nasional ka koremetan nasional ne’e, ita halo tanba tinan ida ne’e kompleta ona tinan 40, entaun to’o tempu ona atu rai hela metan, ita transforma lutu ne’e ba orgullu nasional hodi nune’e ita hotu bele halo servisu ba oin,”informa PM Rui Araújo ba jornalista sira iha edifisiu TVTL Caicoli Dili, Kuarta (02/9).

Xefe Governu ne’e haktuir, tempu to’o ona atu bele rai hela tiha metan, atu hot-hotu bele konsentra ba dezenvolvimentu rai ida ne’e nian.

Rui Araújo afirma, koremetan nasionál ne’e, atu hot-hotu haluha ona pasadu, hodi haree ba dezenvolvimentu nasional rai ida ne’e nian.

Iha parte seluk, Sekertariu Estadu Komunikasaun Sosial, Nelio Isaac mós informa katak, bjetivu prinsipal husi programa ne’e mak, atu fó hanoin ba Timor oan tomak katak, labele moris ho triste hela de’it. Tanba ne’e mak, hahú iha loron 6 Setembru agora, sei realiza deslutu nasionál ne’e.

Xanana-Alkatiri Politiza Kultura TL

Nune’e mos, jurista Manuel Tilman hateten katak, koremetan nasional ne’ebé mak Governu atu realiza iha fulan ida ne’e, hanesan politika Ministru Xanana Gusmão ho Mari Alkatiri nian hodi politiza tradisaun no kultura Timor-Leste (TL) nian, ne’ebé sai hanesan rikusoin povu Timor Leste nian.

Jurista Manuel Tilman esklarese katak, deslutu nasionál ne’e, atu fó onra no Gloria ba heroi nasional sira, maibé tenke ho Gloria duni, labele lufu lafu deit hanesan ne’e. Tanba ne’e, Tilman husu ba Xanana ho Mari Alkatiri atu labele politiza fali deslutu nasional ne’e.

“Agora katuas Mari ho katuas Xanana, halo buat sira ne’e polítiku hotu, inves hanoin deslutu nasionál ne’e sai husi uma lisan mak mai, to’o Palasiu Governu, ida ne’e, haksoit husi tasi laran mai, tama to’o Palasiu Governu, tu’un to’o uma lisan sira,”dehan Manuel Tilman ba JN-Diário Kuarta (02/9), iha nia kna’ar fatin Hotel Garden Beach Dili.

Nia esklarese, deslutu nasionál ne’e, despedida ida husi ema sira ne’ebé sei moris ho mate bian sira ne’ebé mate ona ba rai ida ne’e, labele mai tau fali deslutu nasionál ida ne’ebé atu han matak deit mak tu’un mai ne’e, lalos ona.

“Deslutu nasionál ne’e, tradisaun no kultura, maibé hanoin ne’e, mai fali hanesan desizaun polítika. Ha’u atu kahur polítika ho kultura no tradisaun ne’e, mai fali ho ekonómia, sosial no buat sira ne’e hotu, vizaun ida ke integral. Ida ne’e karik los, maibé ita tau buat hot-hotu polítiku hotu deit fali ne’e?, tradisaun hakoe mate no uma kreda mós ita politija tiha hotu, Amo Papa, Amo Bispu hot-hotu sai polítiku hotu,”katak Manuel Tilman.

Tilman afirma, deslutu nasionál ne’e, husik ba kultura no tradisaun, polítiku sira tenke konkretija regulamentu, saida mak konstituisaun hatete ona, para kultura ho polítika labele soke malu.

“Ha’u respeita tebes Dr. Mari ninia hanoin, no ha’u akonsella Mari ho Xanana, tanba sira nain rua mak manda iha Parlamentu ne’eba ne’e, entaun sira nain rua tenke halo lei direitu kustumeiru ida ba ida ne’e, hodi konsagra artigu ruma kona-ba deslutu nasionál,”afirma Tilman.

Nia esplika, tuir kultura Timor Leste ne’e, bee no ahi buat ida, fatuk no ai ne’e, buat seluk ida, i mutin no metan buat seluk tan.

Tilman dehan, nia foin rona deslutu nasionál, atu to’o ona tinan nia rohan mak polítiku sira hamosu fali polítika ida ne’e, pior liutan, situasaun ida ne’e mosu, hafoin Mauk Moruk mate.

“Ha’u hanoin buat sira ne’e, la oportunu karik, buat sira ne’e hotu, polítiku hotu. Buat ida ne’e mak, ha’u hanoin, polítika tau iha polítika nafatin, no ha’u konkorda kuandu Parlamentu Nasionál halo polítika ida ba tradisaun no kustume agora nian atu aplika oinsa,”tenik Tilman hanesan eis deputadu husi bankada KOTA ne’e.

Tilman hatutan, deslutu nasionál ne’e atu respeita ema sira ne’ebé mate ba rai ida ne’e nia independensia, entaun tenke halo deslutu ida ne’e tuir kultura Timor Leste ninian.

Deslutu Nasional La’os Aumenta Todan

Deslutu Nasional ne’ebé mama Governu atu halo iha loron 4 Setembru ne’e, bele hakotu tiha todan iha 1975-1999. Tanba ne’e, deslutu nasional la bele aumenta tan todan.

Deslutu Nasional ne’ebé Estadu halo ne’e fo sentidu historiku para hasai todan, hakotu todan, maibé membru PN husi Bankada Fretilin, Eladio Faculto, espera katak, deslutu nasional ne’e la bele aumenta tan todan.

Ba JN-Diário iha PN, Tersa (01/9/2015), Eladio Faculto, hateten, iha krize polítika no militar 2006-2007, lori sofrimentu oi-oin ba povu ida ne’e to’o familia balun mate, maibé la iha reflesaun konkreta hodi hakribit aktu hirak ne’e. Ho nune’e, to’o ohin loron situasaun sira ne’e akontese nafatin.

“Ita tenki hanoin katak, fo sentidu ba heroiku sira ne’ebé luta, depois mos ba ita nia povu sira ne’ebé 30 Agostu dedika sira nia-an integridade bo’ot hodi ba hili dalan lós hakarak ukun rasik-an. Tanba ita hetan ona ita tenki deslutu para bele hanoin hikas fo sentidu katak, ita ho sira ita hakotu ita nia pasajen de luta ne’ebé durante tinan barak ita hakat liu ona,” tenik Eladio Faculto.

Maske Eladio Faculto fó nia esplikasaun maibé nia parte foin mak rona informasaun kona-ba loron deslutu nasionál.

Intensaun husi deslutu nasional ne’e, tuir Eladio Faculto katak, bele husik tiha todan sira hotu iha pasadu nian para loron oin mai labele monu tan ba konsikuensia ne’ebé rezulta vítima no mate.

Hasai Artigu 160 Konstituisaun RDTL

Husi sorin seluk Diretor Organizasaun Não Govermental (ONG) Yayasan HAK Manuel Monteiro dezafia katak, atu haluha situasaun krimi ne’ebé TL hasoru husi loron 25 Abril 1974-31 Dezembru 1999 ne’e, entaun artigu 160 Konstituisaun Repúblika Timor Leste (RDTL) mós tenki hasai.

Tanba Manuel Monteiro hateten, sé wainhira liu husi selebrasaun loron deslutu nasionál ne’e ho objetivu atu haluha situasaun kriminal ne’ebé maka TL hasoru durante funu.

“Ami la koalia asumsaun no ami nia opiniaun, maibé koalia bazeia ba lei inan Konstituisaun Repúblika iha artigu 160 ne’e hatur kona-ba krimi boot sira, tanba dehan hahalok krimi humanidade sira ne’ebé maka Indonezia halo ne’e hahú kedas husi loron 25 Abril 1974, ne’ebé la’os hahú husi tinan 1975 de’it maibé komesa kedas husi 1974 to’o loron 31 Dezembru 1999 ne’e konstituisaun maka preve. Sé ida ne’e mak ita haluha entaun ninia impaktu mos ba komunidade tomak iha Timor Leste”, hateten Manuel Monteiro ba JN-Diário iha ninia kna’ar fatin Farol-Díli, Tersa Feira (01/09).

Manuel Monteiro fundamenta katak, HAK la konkorda ho hanoin atu haluha situasaun krimi iha pasadu, tanba realidade familia vítima sira la konkorda atu haluha istória konaba situasaun sira ne’ebé halo povu TL laran moras.

“Wainhira hateke ba kotuk halo ita lembra fila-fali preman sira ne’ebé uza kilat hodi tiru mate ema ne’e halo familia barak nervosu no hirus, ne’ebé agora iha sosiedade familia vítima sempre krítika katak otonomista sira agora nakonu iha instituisaun estadu sira no sira maka ka’er desizaun polítika ne’e hatudu insatisfasaun no la kontente ho desizaun ruma ne’ebé estadu hatun, entaun hatudu katak justisa tenke la’o lós”, dehan Manuel Monteiro.

Nia esplika katak, Indonezia halo violasaun hasoru humanidade ne’e la’os ba povu Timor-Leste de’it, maibé hasoru povu iha mundu tomak hanesan jenosidu ka funu nian, no ninia prosedimentu kriminal tenke hala’o iha tribunál nasionál no internasionál sira.

“Kuandu dehan atu haluha tiha situasaun moruk iha pasadu ne’e halo nusa, se ita dehan la haree ba kotuk la’o ba oin de’it ne’e la’o halo nusa, tanba krimi ne’ebé maka akontese iha pasadu ne’e mos ninia efeitu mos ba justisa ida agora, no tanba justisa ida agora ne’e determina justisa ba futuru nian”, hateten Manuel Monteiro.

Nia informa, ohin loron laiha justisa ba krimi grave sira 1974 to’o 1999 entaun ema hotu la tauk atu halo krimi, no lalika hakfodak wainhira juventudi sira halo barullu no problema iha bairu-bairu, tanba krimi bo’ot sira ne’e ita la konsege lori ba tribunal entaun ne’e bele sai presidente ka lisaun ba ema katak ema oho ema de’it justisa la kona ida sa tan ha’u ba naok manu ida, ou hau baku hau nia fen tanba ne’e hanesan bikan no kanuru maka baku malu nune’e la presiza halo prosesu julgamentu.

Entretantu Diretur ONG Luta Hamutuk (LH) Mericio Akara hateten, istória ida nunka mais taka, tanba istória ne’e moris.

“Ohin loron ita bele dehan taka istória, maibé aban-bainrua peskizador sira sei buka tuir i istória ema sei hakerek nafatin, tanba ne’e maka ladun determinante bainhira halo deslutu nasionál ne’e dehan atu haluha buat hotu ne’e ha’u ladun fiar tanba istória ne’e moris ba bei-beik”, katak Mericio Akara.

Tuir Mericio Akara, “wainhira dezenvolvimentu atu la’o ba oin ita tenke buka referénsia husi pasadu no prosesu hirak ne’e mos bele sai referensia ou fundamentu atu trasa planu ba oin ne’e oinsa, se prosesu uluk ne’e ema luta hamutuk no apoiu malu to’o manan funu, entaun atu manan dezenvolvimentu di’ak mos bele uja valor sira hanesan ne’e. Des/cos/ves

Nota: IMI LORI AUTOR KRIMI KONTRA UMANIDADE BA TRIBUNAL, EMA HOTU-HOTU KE PRATIKA KRIMI HASORU POVU TIMOR HOSI 1975 TO'O 1999, IMI HADIA LAE POVU NIA MORIS, HAKOTU IMI NIA KKN, PARA NAOK POVU NIA OSAN BA FAHE BA IMI NIA BELUN KA IMI NIA AAN RASIK,IMI HETAN ITA NIA HEROI NICOLAU LOBATO NIA MATE RUIN NO LORI BA HAKOI IHA JARDIM DOS HEROIS, ENTAUN DEPOIS  IMI BELE HALO DESLUTU NASIONAL! KETA HALIMAR BARAK HO POVU LULIK IDA NE'E NIA TERUS, IMI SEI HETAN KASTIGU BOOT! 

.