Tanba sa Governu la haruka forsa oho Emília Pires no Vicente Guterres?

.

Antonio  Araujo Gonçalves

Uluk liu  hau hakarak dehan ba ita bot sira katak hau kontra tebes ho se se deit mak haruka oho ema. Tuir hau nia fiar katolika, Maromak mak iha direitu ba desidi wainhira ita husik mundu ida nee no ba moris besik Maromak.

Neebe hau sei la simu Governu no Xanana Gusmão sira nia orden hodi haruka hakotu Komandante Brigada Vermelha alias Mauk Moruk nia moris nomos ninia soldadu sira. Mai hau EOC iha mandatu kaptura ida no sira iha alegasaun balun katak Maun no ninia soldadu halo krimi hasoru estadu Timor nian. EOC tenke tuir duni Governu nia orden no halo hotu tuir forsa nia kbiit hodi kaptura Mauk ho ninia soldadu.

EOC fulan barak iha misaun ida no governu fakar millaun rua ba kaptura Mauk. Ema balun dehan katak rezolusaun Parlamentu Nasional illegal tanba viola ita Konstituisaun RDTL, maibe rezolusaun lao nafatin ba oin, forsa ba Baucau hela iha neeba, iha mos alegasaun barak katak forsa viola direitus umanus iha neeba, bispu Baucau mos hiirus forsa tanba povu kiik tauk sira tanba sira baku, tuku no halo ameasa oin oin hasoru povu Baucau. Governu nonok deit, la halo buat ida ka investigasaun kona ba violasaun direitus humanus hosi parte EOC.

Governu hamutuk ho forsa siguransa iha hanoin ida deit, kaptura Mauk no ninia soldadu hodi kumpre rezolusaun Parlamento Nasional nian. Maibe iha fatin neebe iha rezolusaun mak dehan ba oho Mauk ho odio no vingansa no tiru mate Mauk ho kilat musan 47? Iha rezolusaun iha neebe mak dehan ba tiru mate Mauk nia isin too rahun no dodok? Karik rezolusaun hosi Parlamentu Nasional hakerek ida nee, ba forsa tortura Mauk no oho nia pior liu balada fuik, antaun ita nia sistema judisial tenki buka iha lei oan no lei inan neebe iha ita nia rai hodi hatudu ba timor oan hot hotu katak iha Timor-Leste Parlamentu no Governu iha duni kbiit hodi haruka PNTL ka F-FDTL oho se se deit ke sira diskonfia bele sai perigu ba 'istabilidade nasional'. Hau dehan deskonfia tanba tribunal deit mak iha kompetensia hodi dehan ema ida komete krime ka lae, karik ema ida komete krimi, tribunal mos laiha kbiit hodi haruka oho tanba iha ita rai ita nia lei bandu hukuman mati. 

Hukuman mati la vigora iha ita nia rai, maibe ita labele nega katak Mauk Moruk no ninia soldadu simu duni sentensa hukuman mati. Tanba tuir L7, nia alin Mauk wainhira forsa hetan nia, nia tau nia liman ba leten no rende, maibe forsa sei tiru nia ho kilat musan 47. Signifika katak Mauk mate tiha ona no forsa sei tiru nafatin nia mate isin too rahun. Ida nee hahalok saida los?  Ita nia justisa no tribunal ba halo investigasaun klean kona ba krimi ida nee ka lae? Sira dehan katak Mauk no ninia soldadu mak tiru uluk, antaun forsa defende aan. Defende aan  no tiru Mauk dala 47? Wainhira Mauk mate ona, sira sei presiza tiru, tanba Mauk nia mateklamar iha kilat boot ida no tiru forsa neebe forsa sei presiza tiru nafatin isin mate ida hodi defende sira nia aan? Tanba ida nee mak too agora matebian nia familia seidauk simu relatoriu autopsia nian, sira hatene saida deit saida mak hakerek iha autopsia maibe sira sei rekuza foo ba familia. Karik Mauk mak tenke foti ninia autopsia rasik?

Hau hakarak hatene tanba sa mak sira deskonfia katak Mauk no ninia soldadu halo asaun hasoru estadu no sira la kaptura deit, tiru sira nia ain hanesa lei haruka no entrega sira ba justisa. Tuir ita nia lei to Mauk no ninia soldadu simu sentensa ida hosi tribunal sira konsideradu ema inosente, maibe lei laos hanesan ba ema hotu iha ita nia rain.

Mauk sira deskonfia deit no tiru mate nia ho kilat musan 47. Tanba ida nee mak hau husu ba ita nia ukun nain sira. Tanba sa la haruka forsa oho Emilia Pires no Vicente Guterres tanba Ministeriu Publiku mos deskonfia ke sira komete krimi boot hasoru estadu no povu Timor, deskonfia katak sira nia krimi korupsaun, diskonfia sira naok osan rihun ba rihun. Emilia no Vicente mos merese forsa ba tiru mate sira ho kilat musan 47? Lae, Emilia no Vicente la merese ida nee no Mauk Moruk mos la merese mate hanesan nee. 

Ukun nain sira husu ba ita hotu hakmatek hodi dezenvolve ita nia nasaun maibe hodi dezenvolve nasaun justisa tenke ba ema hotu laos deit ba ema kiak ka ema ke koalia hasoru governasaun ka ema ke ema balun iha odio. Ita labele diskrimina ema ke halo krimi, ita labele proteje koruptor sira ke halo krimi boot hasoru estadu nomos povu, ita labele proteje Emilia Pires tanba nia ema besik Xanana nomos familia ho Rui Araujo nia asesor nomos belun diak ida. Ita labele proteje Vicente tanba nia ema bot ka belun diak ho Taur Matan Ruak no nia moris fatin iha Bauguia hanesa Prezidenti. 

Se imi haruka forsa oho Mauk tanba imi deskonfia deit  nia halo krimi hasoru Estadu  no laiha sentensa ida hosi tribunal ke dehan nia sala duni, antaun saida mak Emilia Pires no Vicente Guterres merese imi halo ba sira rua? Tanba sira mos Ministeriu Publiku deskonfia katak sira halo krimi hasoru RDTL, diskonfia Emilia no Vicente pratika krimi bot ida, tanba ita nia povu balun sei moris iha kiak no hamalaha nia laran, ami nia oan barak sei la ba eskola, sei la han loron ida dala tolu. Ba Emilia no Vicente imi sei tuir lei no fo ba sira prezunsaun inosensia nian, tanba sa imi la kaptura Mauk no entrega ba justisa no fo ba nia mos saida mak lei haruka imi halo, prezunsaun inosensia? Tanba sa forsa tenke oho Mauk ho kilat musan 47 no rahun nia isin? Imi trata Mauk hanesan kriminozu maibe imi hakoak no proteje koruptor sira nomos otonomista sira ke halo krimi hasoru povu nomos RDTL? Tanba sa? Vicente mos lakohi hatan iha tribunal no nia sempre halai hosi justisa, nia la merese kaer nia no sulan nia iha komarka? Merese. 

Hau espera katak ita nia justisa sei halo investigasaun klean kona Mauk no ninia soldadu nia mate tanba povu presiza hatene ke ita nia ukun nain sira oho Mauk tanba lei saida? Lei iha neebe fo dalan  ba oho sidadaun ida? Lei saida mak dehan ke bele tiru mate ema ida dala 47, lei neebe mak dehan ke bele kontinua tiru ema ida nia mate isin depois de nia mate ona?

Ita hakarak hatene hodi sei fiar ita nia ukun nain, hodi moris hakmatek no la tauk katak aban bainrua ami nia aman, ami nia inan, maun alin ka kolega sira sei sai vitima mortal tan governu nia arrogansia no brutalidade no sistema judisial la halo buat ida hodi defende povu kiak.

Justisa tenki ba ema hotu laos deit ba ema kiak no kbiit laek.

.