L-7 Obriga An Halo Manifestasaun, Sei Tama Kadeia Tinan 3

.

Jornal Nacional Diário - 23 de junho de 2015

La iha dalan ba eis komandante FALINTIL rejiaun III, Cornelio Gama ‘L-7’, atu halo manifestasaun, bainhira lahetan autorizasaun husi Polisia Nasional Timor Leste (PNTL). Tanba nia obriga an mak nia sei hetan pena prijaun tinan tolu tuir artigu 244 kodigu penal konaba desobidensia kualifikada.

Jurista Timoroan, Manuel Tilman hatete, se karik maun bo’ot Cornelio Gama ‘L-7’ ulun to’os deit halo manifestasaun la bazeia ba lei manifestasaun, polisia bele kaer, tanba nia komete krimi desobidensia kualifikada, ne’e tinan tolu kadeia.

Iha Kodigu Penal artigu 244 konaba desobidensia hatete klaru katak, se mak lakumpri orden ida husi institusaun kompetente hanesan PNTL sei hetan pena ou multa.

No iha lei numeru 1/2006 hatete, se karik hakarak halo demostrasaun ka manifesta buat ruma persija husu autorizasaun PNTL, hodi asegura seguransa, harmonia, paz no estabilidade.

Se la kumpri mak lei rua ne’e tau hamutuk hetan fali kualifikasaun de pena de desobidensia (desobidensia kualifikada) ne’e as liu bele hetan pena tinan tolu.

“Se halo manifestasaun la bazeia ba lei manifestasaun numeru 1/2006, polisia bele kae tuir artigu 244 kodigu penal, tanba la hetan autorizasaun husi PNTL obriga-an halo manifestasaun,”dehan Jurista Manuel Tilman ba JN-Diario iha ninia rezidensia Hotel Beach Garden, Segunda (22/6).

Nune’e mos Jurista, Sergio Hornai esplika, iha artigu 42 Konstitusaun RDTL hatete, sidadaun hotu iha direitu atu espresa sira nia hanoin liu husi reniaun no manifestasaun, maibe lei numeru 1/2006 afirma katak, se karik hakarak halo demostrasaun ka manifesta buat ruma persija husu autorizasaun PNTL, hodi asegura seguransa, harmonia, paz no estabilidade.

Hornai reafirma katak, sidadaun hotu bele halo manisfestasaun hodi espresa sira nia direitu, maibe iha mos ninia limitasaun. Se fo tiha ona koñesementu previa ba PNTL, mak PNTL la admiti tenki obedese ba orden.

“Se polisia laautoriza, sira labele espresa sira nia direitu. Se polisia autoriza ne’e buat seluk. Mais la autoriza ne’e signifika katak, ita tenki obedese. Se ita la obedese orden publiku ne’e perigu ba ita,” dehan Defensor Publiku Jeral, Dr. Sergio Hornai ba JN-Diario iha Ministeriu Negosius Estranjeirus no Kooperasaun (MNEK), bainhira partisipa reniaun CPLP ba area justisa, Segunda (22/6).

Nudar jurista, iha obrigasaun atu hatete ba maun bo’ot L-7 katak, tetu didiak. Iha dalan seluk ne’ebe bele resolve. Ejijensia sira ne’e bele kanaliza liu husi dialogu ka diskusaun ho Prezidenti da Republika (PR), Parlamentu Nasional (PN), Governu no Tribunal, hodi foti desizaun ba ninia hanoin no prekupasaun sira.

Tuir Hornai, tribunal hanesan orgaun ida atu deside ba konflitus, se iha problema ruma hato’o para bele define.

“Ita nia maun L-7 ema veteranus ida, ema ida que kontribui ba luta durante tinan 24 no membru asembeleia PN, ita lakohi para nia monu iha situasaun ne’ebe mak podeser nia hatene maibe ladun intera di-diak bele kebra ninia kondisaun ne’ebe hetan hela Termus Indentidade da Rezidensia (TIR),” Hornai fo hanoin.

Iha prinsipiu liberdade espresaun no manifestasaun ne’e prinsipiu ida demokratiku no direitu fundamental ida, maibe direitu sira ne’e laos absolute, laos katak ita hotu tenki halo.

“Ita tenki obedese ba orden, ita hotu tenki obedese ba lei, ita moris iha komunidade iha lei para bele regulariza ita, hanesan moris iha familia ida no sosiadade iha orden para ita bele tuir,” afirma nia.

Advogadu Manuel Tilman mos fo esplikasaun konaba TIR ne’e katak, Cornelio Gama ‘L-7’ halo manifestasaun laprejudika ninia Termu Indentidade da Rezidensia (TIR), tanba TIR ne’e rasik la fo impaktu ba ninia direitu sivil no politika de intervensaun, maibe tenki iha koñesementu ba polisia no hetan autorizasaun husi polisia.

Autorizasaun ne’e laos tanba kontiudu saida mak L-7 sira atu ba hakilar, maibe kona deit ba distansia fatin, se L-7 ba halo manifestasaun dok husi rezidensia Amo Bispo metro atu ida (100 m), estatua nossa senhora metro 100, banku mundial metro 100 no polisia maritima metro 100 ne’e bele, se menus ne’e labele.

Ida ne’e mak problema, laos tanba TIR. Tanba deit lei manifestasaun ne’e fiksa distansia menus 100 ne’e labele, se muda ba Area Branka ne’e karik bele.

Iha manifestasaun ne’e mos bele mosu fali efeitu seluk hanesan prejudika ema seluk nia aktividade komersial, prejudika sasan sira iha jardin Largo-Lesidere, impede estudante sira ba uza internet, prejudika loja no restaurant sira, se ida ne’e mak mosu entaun la bele.

Depois ida fali mak terseira pessoas, kuandu terseira pessoas tama ida be organiza ne’e mak responsabiliza, laos polisia. Polisia nia responsabilidade ne’e kona deit ba lei no ordem publika, buat ida que normal. Normal hela hanesan ne’e mak oho malu polisia intervein.

“Iha manifestasaun ne’e mak ema tuku malu, oho malu, sunu kareta, L-7 responsavel, TIR ne’e bele agrava ba prizaun preventiva, tanba ninia liberdade ne’e hamosu fali perturbasaun de sosiadade. Perturbasaun de sosiadade ho krimi ne’ebe que nia komete, laos perturbasaun da sosiadade manifestasaun lae, ho krimi ne’ebe mak ema oho malu ne’e,”esplika Tilman.

Iha parte seluk Prokurador Jeral Republika, José Ximenes realsa katak, lei kesi metin no la autoriza Cornelio Gama ‘L-7’ atu uza slogan Mauk Moruk nian hodi halo manifestasaun kontra Estadu, tanba L-7 agora sei iha hela TIR.

Jurista José Ximenes hatutan, L-7 hanesan veteranu, lolos tenke kontribui ba paz rai ida ne’e nian, labele kahur fali ninia interese hamutuk ho Mauk Moruk ninia interese atu kontra Estadu no viola lei.

“Agora nia iha prosesu TIR, nia kazu ba prosesu seidauk termina no labele viola lei no tenke kumpri lei, tanba ita Timor oan iha dever atu kontribui ba estabilidade iha ita nia rain hodi kontribui ba justisa no dezenvolvimentu rai laran,”afirma Prokurador José Ximenes.

Nia esplika, iha kazu rua mak tenke separa, hanesan kazu husu atu halo demonstrasaun ne’e kabe ba PNTL nia knaar atu haree.

“Kestaun justisa ita hare uluk, iha Baucau L-7 akuza tiha ona ba kazu ida foti fatuk magnesia ho kareta kamioneta 12. Iha momentu ne’eba ha’u sei hanesan prokurador ita mak halo akuzasaun ba fatuk Magnesia iha Vemase nian,”esklarese José Ximenes.

Nia dehan, ba Kazu ne’e rasik, L-7 hetan akuzasaun tiha ona iha ne’eba, no ninia pena masimu tinan 6. José Ximenes informa, kazu ne’e tribunal mak seidauk julga maibé nia prosesu sei la’o hela.

“Semana kotuk ha’u ba iha Baucau, ami halo ona rekerimentu ba tribunal tanba saida maka kazu ne’e tinan 5 ona seidauk marka julgamentu ba kazu ne’e,”lamenta José Ximenes.

Nia dehan, tuir lei kazu sira ne’e bandu no fó xamada atensaun ba L-7 lolos hatan ba lei, labele halo finji atu viola fali lei.

Nia kontinua katak, kazu L-7 iha altura PNTL kaer hamutuk ho nia alin Mauk Moruk no tribunal fó TIR hodi labele halo tan asaun ruma.

Sosiedade sivil mos fo hanoin katak, diak liu L-7 kopera ho justisa hodi hametin justisa iha Timor Leste. Diretur Asosiasaun Hak Manuel Monteiro hatete, iha konstitusaun RDTL artigu 42, 43 ho 44 fo dalan ba sidadaun atu manifesta buat ruma, maibe tenki kontribui nafatin atu hametin sistema judisiariu iha TL.

Ba Manuel, manifestasaun laos solusaun ba problema hotu, sei iha dalan seluk atu resolve hodi hetan justisa.

Nune’e mos Diretur Asia Justice And Right (AJAR), José Luis Oliveira konkorda bainhira iha ema ruma halo manifestasaun ba materia injustisa no korupsaun buras iha TL, maibe ba povu Timor Leste tomak laos privadu.

“Konaba materia manifestasaun husi L-7 ne’e katak, injustisa no korupsaun buras iha rai ne’e, klaru ida ne’e ha’u mos aseita no preokupa, mas dala ida tan, ha’u preokupa ida ne’e ba interese komun ka povu tomak laos problema ha’u nian mesak,”relasa José Luis.

Antes ne’e, Komandante Jeral PNTL, Komisariu Julio Hornai, esklarese katak, PNTL la autoriza ne’e laos dehan katak, nia la iha ona direitu atu halo atividade manifestasaun pasifiku, maibe kuidadu deit ho situasaun no terseira pessoa sira.

“Polisia la autoriza la signifika L-7 la halo manifestasaun, maibe kuidadu ho terseira pessoa,”dehan Hornai.

L-7 mobiliza manifestasaun hodi kontra injutisa no korrupsaun ne’ebe buras iha instituisaun Estadu, maibe Komisariu Julio Hornai hateten, se iha evidensia ruma kona-ba korrupsaun, diak liu lori ba Komisaun Anti Korrupsaun (KAK).

“Ita tenke hatene situasaun para la bele akontese terseira pessoa ne’ebe bele kebra fali L-7 nia TIR, ida ne’e mak ita hanoin,” esklarese Komisariu Julio Hornai.

Husi sorin seluk, Komandante PNTL Munisípiu Dili, Suprerintendente Xefi, Pedro Belo hamutuk ho Administrador Munisípiu Dili, Gaspar Soares inklui konselho administrasaun munisipiu Dili apela ba komunidade Dili hotu liu-liu joven sira atu labele monu ba propoganda no isu-isu falsu sira.

“Se mak halo manifestasaun iha tempu badak, ami sei kaptura,” hatete Pedro Belo.rea/cos

.