PR TMR Halo Desizaun Koruptu Hodi Liberta Koruptor

.

João Almeida

Hakerek Na’in: JOÃO ALMEIDA - Servisu iha ONG Fundasaun Mahein (FM)
 

Iha kampañia eleitoral ba Prezidensia Repúblika nian iha tinan 2012, kombate kiak, prospriedade ba povu no kombate korupsaun sai ajenda prinsipal ba Prezidenti Repúblika - PR Taur Matan Ruak – TMR nian kampañia.
 

Nune’e mos Prezidenti Repúblika TMR simu pose iha 20 Maiu 2012, pasu dahuluk liu deklara nia riku soin ba públiku no aprezenta ba Tribunal Rekursu. Ema hotu basa liman ba inisiativa ida ne’e no úniku PR TMR mak halo ida ne’e. Iha diskursu seremonia ofisial sira PR TMR ko’alia maka’as luta kontra korupsaun. Povu tomak doko ulun ho oin midar no tau esperansa maka’as ba PR TMR.
 

Nune’e mos luta kontra korupsaun, ajenda prinsipal Estadu Timor-Leste ho kampañia prevensaun, kombate korupsaun sai mobilizasaun boot iha kamada sosiedade tomak no instituisionaliza liu husi harii Komisaun Anti Korupsaun – KAK. Eis Ministra Justisa Lucia Lobato hanesan dahuluk liu husi membru Governu tomak, kondena nu’udar arguidu ba kazu korupsaun no ikus Tribunal hamonu sentensa tinan lima ba arguidu hodi ba kumpri iha kadeia.
 

Relatoriu media nasional sira fo sai PR TMR ho nia kritika kro’at tebes ba lala’ok Governu nian no ko’alia katak korupsaun buras iha instituisaun Estadu nian. Iha ne’ebé Estadu Timor-Leste fakar osan barak ona maibe povu seidauk sente ninia benefisiu no povu iha area rural sira sei mukit tebes. Osan sira ne’ebé fakar, sikat subar mos ba bolsu no semo ba rai liur. Hanesan Prokurador Jeral Repúblika fo sai iha media katak membru Governu balu nia uma iha rai liur.
 

Maibe PR TMR nia kritika kro’at la’o la hanesan desizaun ne’ebé nia foti. Ne’e atu dehan katak “luta kontra korupsaun” hanesan lia mamuk deit. Portantu liu deit tinan ida resin, ho desizaun PR TMR fo indultu ba Eis Ministra Lucia Lobato halo ema hotu hakfodak no sai polemika iha sosiedade Timor-Leste. Relatoriu media sira fo sai katak razaun fundamental liu hasai desizaun ida ne’e maka “razaun umanu”. Iha ne’ebé prizioneira Lucia Lobato sofre moras todan. Maibe iha duvida oituan ekipa konsultor ka asesor juridika PR nian konfirma no verifika duni ka lae kondisuan ida ne’e iha terenu? Desizaun fo indultu ba Eis Ministra Jusitisa Lucia Lobato ne’e direitu prerogrativu PR nian tuir kompetensia ne’ebé hatur tiha ona iha Konstituisaun RDTL. Maibe desizaun ida ne’e konfirma duni ka lae ninia konstituisionalidade no konsultor ka asesor juridiku PR nian iha analiza ruma antes PR foti desizaun?
 

Duvida hirak ne’e atu hatete katak Eis Ministra Justisa Lucia Lobato la merese hetan indultu ho razaun sira tuir mai. Premeiru; Lucia Lobato nu’udar ema formadu ida iha area direitu no justisa nian. Siginifika pratika korupsaun ne’ebé nia komete ho konsiente. Segundu; Lucia Lobato hanesan Ministra Justisa lolos nian mantein viabilidade justisa nian portantu korupsaun nu’udar aktu justisa. Terseiru; korupsaun kazu estraordinariu nune’e mos atuasaun mos ho estraordinariu. Kuartu; Estadu vitima ba aktu ne’ebé nian komete la’os individu. Tanba ne’e PR nu’udar Xefe Estadu tenki defende Estadu nia pozisaun.
 

Nune’e mos kazu Eis Ministra Justisa Lucia Lobato sai hanesan teste boot ba instiuisaun judisiaria hodi ezerse nia funsaun. Hanesan kazu dahuluk liu Eis membru Governu ida hetan akuzasaun husi Ministériu Públiku iha tinan 2012. Ikus Tribunal hamonu sentensa ba Eis Ministra Justisa Lucia Lobato hodi ba kumpri iha kadeia. Prosesu sira lori to’o kadeia la’os buat fasil hanesan desizaun ne’ebé ulun boot sira foti hodi fo indultu ba koruptor ida. Ida ne’e sei desmotiva autoridade judisiariu nia servisu no hafraku seitor justisa iha Timor-Leste. Maske ita harii instituisaun barak ho investe osan barak ona hodi hakbiit seitor justisa maibe korupsaun sei buras ba nafatin.
 

Indultu ba koruptor hanesan motivasaun ba ema seluk sei kontinua pratika korupsaun iha instituisaun públiku no privadu sira. Kria kultura koruptu no sei hadaet ba jerasaun sira tuir mai. Tan ne’e disiplina servisu ne’ebé PR TMR ko’alia bebeik iha diskursu ofisial sira sei monu leet deit. Portantu disiplina la’os deit ejije ba ema hotu-hotu tenki servisu badinas tuir oras, disiplina iha familia no komunidade maibe disiplina ejije atu hakruk mos ba lei, ezekuta orsamentu ho disiplina no servi ho disiplina.
 

Tan ne’e desizaun PR TMR la iha konsistensia no persistensia luta kontra korupsaun nu’udar PR TMR hahu husi nia kampañia eleitoral Prezidensia Repúblika, depois simu pose deklara riku soin ba públiku no aprezenta ba Tribunal Rekursu ho kritika kro’at sira.
 

Nune’e mos, korupsaun hanesan mos krime kontra umanidade. Portantu impaktu husi korupsaun hamate dezenvolvimentu signifika hamate prospriedade povu tomak nian no jerasaun sira tuir mai.
 

Ikus liu, presiza lei indultu nian hodi difine kriteriu atu fo indultu ba prizioneiru sira. Ho nune’e ulun boot sira labele fo indultu tuir nia hakarak ka ho desizaun politika deit.
 

Referensia
 

Vizaun no Prioridade TMR iha Kampañia Eleitoral Preziensia Repúblika nian tinan 2012. “Uluk ho Imi Fakar Raan ba Ukun-an, Fila Fali ho Imi Hisik Kosar ba Moris di’ak”. Disponivel iha: http://www.tmr2012.org/vizaun-prioridade-tetum-4/
 

Jornal Nacional Diario. Prezidenti Tribunal Rekursu Claudio Ximenes “Membru Governu Seidauk Deklara Riku Soin ba TR. Kuarta-feira, 12 Setembru 2012

Notisia TVTL Segunda-Kalan, 28 Abril 2014. Korupsaun iha Timor-Leste Kontinua Buras; “Fundador FALINTIL Rogeiro Lobato Hasoru Malu ho PR TMR Diskute Kona-bá Luta Kontra Korupsaun. Disponivel mos iha: http://www.timorhauniandoben.com/2014/04/korupsaun-iha-tl-kontinua-buras.html. Asesu iha loron 3 Setembru 2014.
 

Tempo Semanal. PGR Koko Loke KKN Membrus Governu Nian, Presidenti PN Satiadu. Disponivel iha: http://www.temposemanal.com/nasional/pgr-koko-loke-kkn-membrus-governu-nian-presidenti-pn-satiadu. Asesu iha loron 3 Setembru 2014.
 

Jornal Independente. Indultu ba Prizioneiru Lucia Lobato, Desizaun PR Sala ba Kondenadu Koruptu. Kuarta Feira, 3 Setembru 2014.
.