Hali Mesak! Istoria badak ida - Dr. Fidelis Magalhães

,

Foto de, Dr. Fidelis Magalhães

Dr. Fidelis Magalhães

Hau sei konta hau nia vida. Vida badak la ho kor oi-oin nebe'e hau tenke konta ho lia fuan simples la ho komplikasaun oi-oin. Lian simples dalen hau nian.

Sei haktuir tuir dalan ko'alia nian, tuir dalen bei-ala sira nian. Hau hakerek hau nia istoria hanesan hau ko'alia. Hau hatene sasan hotu liu husi aiknanoik oi-oin. Hau la hakerek; hau la hatene hakerek. Hau gosta hateke letras. Hau hatene husi rona. Hau hatene kbi'it husi istoria bei ala sira nian no hau hetan fuan diak husi liafuan murak hirak nebe'e sira husik hela mai hau. Hau hatene tasi-ibun, mota-ain, Holsa, Atabae. Wainhira hau rona rai naran, hau la'os rona buat mamuk. Wainhira hau rona, hau bele horon bubur morin, kaer rai mean, halimar rai-rahun no sente loro manas iha hau nia kulit. Hau temi Tasi Ibun, ema matenek nain sira bolu iha lian portugues praia, hau tradus Boca do Mar. Sani na'in sira! Ida nebe'e maka poetika liu? Ida nebe'e maka halo imi mehi, sente tasi been kona imi no haree manu sira semu, ikan sira haksoit? Hau nia Tasi Ibun la'os rai henek mutin deit. Ba hau ne'e baliza entre rai maran no tasi. Be tasi, duut matak, rai henek tasi, nuu hun. Hau nia tasi ibun la mamuk. Iha balada, karau no bibi sira nebe'e haan hela duut besik bee meer.

Nune'e na'i sira, hau sei konta hau nia moris nudar hali ida. Hau nia naran Hali Mesak. Bai-bain hau haknar aan iha laletek nebe'e hateke ba Maliana, naran nebe'e signifika sukaer kiik oan.

Hau hamrik iha ne'e tinan atus ona. Hau hateke tun ba fehan, hatene tuir buat hirak be mosu ona. Hau la dehan hau hatene buat hotu. Keta buat balun fehan sei subar husi hau. Hau matan sala karik iha biban balu.  Mas segredus sira hafalun hela ne'e la iha importansia, ou foinsa'e sira oras ne'e dehan la penting da, ba hau nia istoria ida ne'e. Hau mos la kohi husu fehan atu konta buat hotu tanba hau hatene dalaruma iha moris diak liu ita la hatene buat hotu. Hau sente hatene buat balun deit fo neon nafatin atu hatene liu tan.

Hau haree fehan husi uluk kedan wainhira hau sei otas nurak. Hau hatene ona wainhira kakatua no rusa sira sira halai halimar hafalun nia babotok. Fehan ne'e uluk fatin kasa nian. Fatin nebe'e Kemak, Bunak no Bekais sira haklalak waihira hetan ai-han loron ida, rua nian. Hau sei hanoin kona balada sira nia oin tauk. Halai, haksoit no subar husi rama no diman. Rusa sira barak maka mate ona. Hau la hatene sira hotu nebe'e mate ona nia naran. Sira mos keta bolu malun rusa ou keta hee-hee deit. Sira la fo naran ba malun, hodi nune'e bele iha konfortu katak maske sira bele mate mohu, sira naran sei la lakon let deit.

Iha fehan nia ninin hau haree momos Bunak sira tuda malu. Saburai sira tuda malu ho Lamak Ne'en; sira hadau malu be'e mota nebe'e habokur no hafahe sira. Uluk la iha baliza, ikus mai baliza maka hakur sira. Hau iha ne'e ona wainhira Marobo ho Malialait oho malun iha hau nia kotuk neba. Lao's hau mesak mak haree. Ramelau mos haree. Ramelau sempre hare'e nia haree ami hotu husi nia kadunan leten aas ba.Hau mos rona sira haksoit hodi tebe wainhira sira konsegue duni tesi no lori ulun balun.

Husi laleletek oan ne'e hau haree fatuk sira semo ba mai hodi oho Cailaco nia inimigo sira. Abo Loe, foho Loelaco nia nain maka tebe fatuk hirak ne'e ho forsa hotu husi foho tutun neba. Se la fiar karik imi bela ba too tutun neba hodi haree rasik Abo Loe nia ain no uma fatin. Abo agora la iha ona, husik deit tuna katuas ida iha be lihun iha foho nia okos.

Husi ne'e hau mos rona buat barak. Hau rona be tarutu lian besik Lolotoe, Borluli lian hodi hamanas Marobo, karau dikur lian doko Korluli. Iha hau nia hun kedan iha abat oan ida nebe'e tanis sai Bulobu nebe'e hun husi manu lin sira nian. Manu lin sira mos uluk tanis; laos tanis deit. Sira lelir! Lelir wainhira sira la konsegue hulan hikas fulan ba nia fatin iha leten as husi natar laran besik Tunu Bibi.

Buat hirak ne'e mak hau haree no rona rasik. Uluk liu dala barak Bobonaro oan sira mai tuur iha hau okos hodi koko atu haree no rona saida mak hau rona no haree. Dala ida katuas ida naran Maubelis (Mas nia metan. Tuir lolos nia naran Mau Guzu) no nia oan Mau Leto mai tuur ho hau. Mau Leto otas nurak hela. Halai ba mai, maibe'e nia oin la haksolok. Nia aman tara bote no iha osan pataka balun iha laran. Sira tuur dada iis no haan batar uut. Sira mai husi Bobonaro iha dalan ba Colegio iha karaik neba'a. Mau Belis fo hanoin ba nia oan katak iha eskola karik nia sei husik nia naran. Mau Leto sei mate no amu sira iha colegio sei halo moris hias Mau Leto ho naran foun. Nia sei hetan naran Malae nian, Feliz do Rosario, tanba so nunee duni maka nia bele sai malae boot. Mau Belis hakarak nia oan atu sai hanesan nia primo balun nebe'e matenek boot. Nebe'e uniko ema iha posto maka kaer duni liman ho Senor Armiristaror.

Hanoin didiak Mau Belis tanis. Nia kaer hau lolon, se fosse nia atu koko fahe nia terus tomak ho hau. Derepente nia fila no hakilar ba nia oan; "Mau Leto, la'o ona! Sei dook. Keta tau sapatu. Too Neba maka tau. Sei dook deit mos o tau ona. Aat tiha karik?" Hau sei lembra loron ne'e besik Sexta ida, tanba iha loraik loron ne'e duni maka Mau Quinta, atan iha China uman lao liu hosu ne'e. Sexta-Sexta Mau Quinta fila husi Bassar fila liu husi ne'e. Nia naran Quinta tanba nia moris loron Quinta, nia No tau nia naran tuir loron.

Lakleur Mau Belis mos komesa la'o fali ona. Nia kulit metan hau haree nabilan tiha iha distansia. Maske iha ne'e anin bo'ot no malirin nia isin kosar la maran. Nia kala hakarak duni dudu Mau Leto sai emboot. Nia hahu halai no lakon tiha iha hau nia matan. Hau so haree deit maka dala ruma Mau Leto nia sapato semo ba mai hanesan papagaio iha dook.

Liu tiha ida ne'e Mau Belis sei mai bebeik hamaluk hau. Cada vez que nia ba haree nia oan iha colegio nia sempre tuur besik hau. Hau nota bebeik nia oin katuas tan deit ona. Hau deskobre afinal nia mai bebeik ona besik hau. Desde uluk hau sei kiik kedan so que nia mai ho ema barak nebe'e hau la lembra. Uluk tempo Japones nian mos nia servisu hotu iha ne'e loke dalan Odo Mau nian, tutan ba Bobonaro.

Hau la hatene nia hanoin saida? Nia hakarak mak nia oan sai emboot. Maibe'e, hau la hatene se nia hatene saida mak emboot. Nia keta la iha nosaun karik. Oinsa nia hatene se nia nunka sai emboot?

Horibain hira nia lori hela rota ida, baku ba mai nia imajina hela karik nee rota nebee nia oan sei kaer hodi hatur ordem ba emar sira iha futuru.

Depois de ultima vez que nia mai ho rota, hau la haree tan nia oin. Depois hau rona dehan nia mate tiha ona. Hau hatene ida nee husi nia familia sira nebe'e he'an ain ba asiste nia funeral. Sira koalia besik hau wainhira sira deskansa iha nee. Hau nia mata-ben besik monu iha biban neba. La hatene tansa, maibe'e hau sente triste. Hau lembra liu maka nia oin, desde ida nee hau sempre mehi nia. Hau mehi mos nia mehi.

Agora, hau nia vida mos atu besik hotu ona. Hau laos atu mate moras. Hau mate dadaun ona tanba sofre estragus. Emboot Feliz do Rosario maka haruka nia soldado sira ta hau. Hau nia iis atu kotu ona, maibe'e hau sei nota nia oin. Agora nia koalia ema lian deit. Nia aas. Aas liu nia aman, Mau Belis. Nia uza ropa mutin. Nia la hatais tanba la'os tais. Nia nehan mutin nabilan los wainhira nia hamnasa. Nabilan liu fali loro matan bai-loro nian.

Hau mos sei rona nia, maske hau nia iis badak ona. Agora nia la tara sapato ona. Nia tau botas. Nia mak administrador ona karik? Hau murmura.

.