Eng. Mario Viegas Carrascalao Kosidera, Dezenvolvimentu Iha Tinan 2013 Lao atrazadu

.

Jornal Nacional Diario - Segunda-feira, 06 Janeiru 2014 Fontes Jornalista JNDiario Embelina Amaral 

Intervista Eskluzivu Ho Eng.Mario Viegas Carrascalao, OJE 2013 Laiha Impaktu Ba Povu Nia Moris Hela tan semana balun ita husik tinan 2013 hodi tama ba tinan foun 2014, signifika ita taka livru tinan tuan 2013 ne’ebe nakonu ho postura planu no programa oi-oin, mesmu nune’e ita tenki rekunese mos iha tinan tuan nia laran iha buat barak ke seidauk atinji liu-liu iha dezenvolvimentu infrastruktura no, saude, eduksaun, agrikultura la lao, maibe hare ba area seguransa lao diak tebes. 

Hare ba realidade ne’ebe iha katak, dezenvolvimentu ne’ebe mosu iha parte balun deit, aat liu iha distritu, sub-distritu, Suku no Aldeia sira iha teritoriu Timor laran tomak ladauk senti dezenvolvimentu. 

Iha dezenha planu no programa V Governu konstitusaun mesak furak hansan halo auto Estrada iha Distritu Suai hodi bele fasilita aktividade komersial mina no gas, rehabilitasaun estrada, ponte no drainage, portu, airoportu hadia kondisaun Saude no Edukasaun, investimentu ba seitor turismu, agrikultura no rekursu minerais hodi bele hatama reseitas, hametin sistema justisa, kombate korupsaun inklui haforsa seitor seguransa, maibe postura sira ne’e balun lao diak, balun naton no balun marka pasu iha fatin, mesmu TL ukun an tinan 11 nia laran no V Governu konstitusional ne’e ukun tinan ida ona maibe nia plano no programa sira mout hotu balun mak konsege salva. 

Atu hatene diak liu tan susesu V Governu konstitusional nia kna’ar ba tinan ida, tuir mai akompanha intervista eskluzivu ne’ebe Jornalista Jornal Nasional Diario (JND), Embelina Amaral (EA) halo ho eis Vice Primeiru Ministru (VPM), Eng. Mario Carrascalao (MC) foin lalais ne’e iha Hotel Timor, Dili. 

EA: Ita bo’ot nia hare ba balansu dezenvolvimentu ne’ebe akontese ihaV Governu konstiusional oinsa ? 

MC: Dezenvolvimentu ne’ebe akontese iha V Governu konstitusional ne’e mosu ita labele hare deit ba aspeitu ida deit. Dezenvolvimentu ne’ebe ema dehan lao diak, hau hanoin ladun los karik, tanba tuir hau nia hare atraza tebes. Nune’e mos prosesu demokratiku sira ne’e mos lao lalos, ema barak sente lakon oportunidade. Dezafius ida ba atraza ne’e mos mai husi parte finansa, tanba kuandu emprezariu sira halo obra mak osan sai tarde entaun sira labele kontinua servisu. Ba hau dezenvolvimentu ne’e Governu seidauk halo pemerataan ba populasaun. Populasaun agora ne’e sei depende ba kafe, iIta hare iha Distritu Ermera no Liquisa ne’e iha kafe maibe kondisaun estrada ladiak, laos agora deit mak estrada ladiak desde ita ukun an ne’e estrada aat, mesmu Kompanhia hadia tiha ona maibe laiha kualidade. Kuandu infrastruktura mak ladiak ne’e konserteza difikulta komunidade nia aktividade negosiu nian, ne’e foin mak Distritu rua seidauk konta distritu sira seluk no aat liu Suku no Aldeia. Iha aspeitu sosial barak mak seidauk justu hanesan kestaun veteranus no idosus, ema sei halo falsifikasaun dokumentu ate ita hare vetranus los ka lalos ne’e hamutuk 7100 mil ne’ebe seidauk rezolve. Problema iha idosus nian mak katuas ferik ona lasimu osan, ida idade nurak hela ne’e mak ba simu fali, ne’e mak to’o agora Govrnu seidauk rezolve hotu. Nune’e mos labarik barak ladun asesu diak ba merenda eskolar, uluk ita halo tanba ita hare labarik balun inan aman ladun tau matan, bainhira oras to’o ba eskola sira ba deit la han tan nune’e to’o iha eskola sira lakonsentra ba esplikasaun mestri sira nian, tanba kabun hamlaha, tan ne’e politika kria merenda eskolar ne’e iha atu responde ba situasaun ne’e inklui hasae nutrisaun labaraik sira nian, maibe sei nafatin problema iha merenda eskola kadaves iha kadaves laiha, lao tiha derepente lakon iha klaran pois mosu fali. 

EA: Entaun tuir ita bo’ot nia hare saida mak halo Governu labele kontrola problema hirak ne’e? 

MC: buat hirak ne’e mosu tanba ita hare kompozisaun Governu ne’e balun mai husi aktivista politiku no veteranus, sira ladun iha esperiensia ba sira nia kna’ar rasik, tanba laos sira nia kareira professional rasik. Governu atu forte ne’e tenki iha ema atu kaer administrasaun ne’e ho kualidade, hau lahare reforma simplifikasaun ba administrasaun ne’ebe kualidade, tamba laos ema espesifiku mak kaer. 

EA: Ba dezenvolvimentu infra-struktura, ita nia analiza, tuir lolos ne’e kondisaun oinsa mak Governu bele kria hodi lori dezenvolvimentu liu-liu iha infra-struktura? 

MC: ba parte dezenvolvimentu nian ne’e, lolos ne’e ita nia Governu kria kondisoens halo emprezariu timor sira ne’e bele hetan kapasidade atu bele halao projeitu Governu nian. Formasaun ne’e bele lao iha tinan primeiru ou segundu, tanba deit Governu la halo ita hare saida mak akontese projeitu didiak sira ne’e fo deit ba emprezariu estranjeiru ne’e prinsipalmente ba Indonesia sira. Ita nia emprezariu garganta kaer projeitu ne’e teoria deit, maibe pratika laiha, sira manan tiha fo fali ema seluk mak halo. Se ita hakarak ita nia povu ne’e dezenvolve tenki rekunese ita nia rekursu humanus, fo kapital sosiu (modal), hanesan fasilita kreditu ho asistensia teknika. Ita hare iha dili ne’e situasaun sei diak oituan, ita ba to’o iha foho ne’eba ne’e kiak nafatin tanba Governu la fasilita. 

EA: Oinsa ho politika rai laran intermus d e Seguransa relasiona ho retirasaun UNMIT iha TL? 

MC: iha seguransa ne’e hau bele dehan ne’e susesu bo’ot ba Primeiru Ministru Kayrala Xanana Gusma, so nia duni. Hau talves hatete hanesan ne’e hau kaer administrasaun diak liu Xanana, maibe konaba kestaun seguransa laiha iha Timor ne’e ema ida ke bele substitui Xanana, laiha ita tenki rekunese ida ne’e, maibe buat ida dirizi no administraaun hau bele halo kualidade liu. Laiha estabilidade no seguransa laiha mak dezenvolvimentu ne’e la lao, nia halo servisu ne’e ho kapas, se ita fila ba krizi 2006 PNTL no F-FDTL saruntu malu, ema halai namkari, hamosu ras, mais nia bele kontrola no to’o agora ema ida lakestiona. Agora problema Mauk Moruk tan, maibe ba hau saida mak Mauk Moruk halo ne’e buat ida la profundu karik, ita nia independensia ne’e liu tiha tinan 10 ona atu fahe fali Timor atu halo revolusaun ne’e hau hanoin labele. Depois iha nia revolusaun ne’e hakarak hatun Governu, dezolve PN halo eleisaun antisipada, hau hanoin sira ida iha parlamentu ne’e povu mak hili demokraikamente, Governu ne’e sai demokratikamente, hetan lejitimidade ita labele tau ita nia interese iha laran, labele ema ida ka grupu ida mai dehan Governu ne’e lalos tenki tun ne’e labele. Ita hare los duni Governu ne’e halao servisu ladun efisiente, buat barak halo lalos, buat barak ke halo lalos duni ne’ebe prejudika ita nia rai ne’e nia futuru no fo duvidas ba ita, mais ita nia situasaun mak nune’e. Ita hakarak halo hanesan ne’e mak atu konvida nasoens unidas hela nafatin iha ne’e, hau hanoin lae. Durante sira iha ne’e mos hau lahare sira fo seguransa ba ita, seguransa saida mak sira halo, laiha sira mai tanba povu Timor ne’e povu ida ke diak, tanba kolen ona be hakarak tur, tanba ne’e mak fasilita, ne’e sorte bo’ot ida. 

EA: koalia kona ba Mauk Moruk, persiza kria partidu hodi bele compete, laperzisa liu husi dalan revolusaun, ita bo’ot nia komentariu? 

MC: Sira hakarak hetan situasaun ida diak no sira lakonkorda ho atuasaun Governu nian ne’e, lakonkorada ho PN, bele kria partidu politiku ida para to’o tempu elisoens kuandu manan prontu ba iha ne’eba kuandu hare buat lalos bele altera, hakarak altera konstitusaun mos bele maibe tenki priense kondisaun, tanba konstitusaun ne’e laos altera arbiru deit. Hau hanoin dalan tenki legal, ita hare hau mak Xanana karik hau ba PM tanba hau nia partidu mak manan, tanba povu mak hili, mais ema husi liur mai dehan o tenki tun hau nia hakarak hanesan ne’e hanesan ne’eba, laos hanesan ne’e no nunka atu akontese. Hau hanoin ida ne’e latama ita nia kakutak, ita halo buat ruma lahanoin didiak no laoportunu. Agora povu Timor ne’e laos povu ida uluk be ita ba bosok deit sira fiar ona, povu Timor agora ne’e matenek sira bele deside ne’ebe mak diak no aat. EA : Iha tinan ida ne’e partidu CNRT no FRETILIN halo postura politika ida hodi muda opozisaun sai fali partidu de intervensaun, ita bo’ot nia komentariu? MC : Ida partidu intervensun ne’e intensaun Dr. Mari Alkatiri, intervensun ne’e lalika opozisaun mak halo intervensaun husi CNRT, PD no FM mos bele halo ntervensaun. 

EA: opozisaun karik bloku larona, temi intervensun mak sira rona? 

MC: Llaiha, husi partidu bloku mos halo intervensaun iha komisaun sira mos koalia makas, kuandu ita nia partidu mak tama iha bloku ne’e mos kuandu ita oalia lakonkorda ita lakonkorda duni ne’e intervensaun, mais Fretilin laos partidu koligasaun, se hakarak halo intervensaun tama ba prosesu real intervensaun ne’e direitu. Sai partidu opozisuan derepente sai intervensaun se mak fo mandate ba Dr. Mari Alkatiri atu sai partidu ida hanesan ne’e? mandate ida povu fo ne’e povu fo tomak ne’e katak sira nia ideas lahanesan ho bloku nian, nune’e sira tenki luta ba sira nia idea ba oin. Hau hanoin partidu intervensaun ne’e kuandu ita loke disionariu politika la hetan partidu de intervensaun. 

EA: koalia kona ba ekonomia, agora Governu fo fiar ba Dr. Mari Alkatiri atu kaer projeitu zona eskluzivu iha Oecusse, ita nia komentariu? 

MC: Hau hanoin ne’e estratejia ida, Xanana rekoinhese duni Dr. Mari Alkatiri ema matenek no nudar mos opozisaun se kria projeitu ida hanesan ne’e laos FRETILIN atu kontra, Xanana halo Dr. Mari ne’e sai sibuk ba problema ida ne’e lahanoin politika ida atu kontra ne’e. Nune’e mak hau hatete Xanana ne’e laos formadu, laos doutor, maibe ema ne’e matenek nia bele halo estratejia oi-oin deit. 

EA: Koalia kona ba korupsaun ne’ebe liga mos ho kna’ar PN nudar orgaun lejislasaun, karik PN ladun seriu ba lei anti korupsaun mak halo korupsaun ne’e tinan ba tinan aumenta? 

MC: Bainhira hau tun husi Vice primeiru ministru atu hatun korupsaun, maibe ema hotu apoiu. Hau nia partidu rasik nonok deit, kuandu ita koalia kona ba sasan korupsaun no halakon korupsaun ne’e ema tauk. Ema barak mak safe to player ne’e duni mak korupsaun ne’e lao bei-beik. Sira favorese malu deit, sira hanesan kobre malu fali. 

EA: Ita bele dehan katak, korupsaun ne’e abut metin ona? 

MC: Korupsaun ne’e abut metin ona, hau lakontra lei no kontra tribunais, mais kuandu hau hare Dra. Lucia hetan kastigu ne’e tanba kestaun fardamentu, hau dehan heiiiipaa….sira be halo momos hela ne’e livre hela mais ida be lahetan ne’e lalais fali, hau mos aviza nia dala hira kuidadu ho sasan estadu nian ne’e, tanba hau mka propoin nia ba Ministra justisa. Ita tenki investiga didiak, tanba ema sira ne’ebe halo korupsaun ne’e iha ita nia matan laran hela. Ita kria KAK mais ita laiha polisia judisiariu atu deskobre sra nia hahalok. Lucia ne’e kau ki’ik hela, nusa laker sira ne’ebe kaer osan bo-bot ne’e. KAK dehan sira investiga investiga hela, hau hakarak ne’e investiga ida bot liu ne’e. 

EA: mesmu ke sira investiga daudauk, mais sira mos deklara katak iha limitasaun rekursu humanus, oinsa ita bo’ot nia komentariu? 

MC: Rekursu humanus ne’e kuandu ita laiha ita rekruta husi liur, mais tenki uza sistema. Hau bainhira sai VPM hau luta kontra korupsaun ne’e, iha momentu ne’eba laiha osan saida mak hau halo hau ba buka ONG hodi fo apoiu atu bele kapasita ema, se ita hein deit ita nia ema remata universidade ka matenek mak buat sira ne’e lao hau hanoin imposivel atu luta kontra buat ida. 

EA: Entaun bele dehan katak, ita tur hodi hein deit dalan ida laiha tan adalan seluk ka oinsa? 

MC: Sim, tanba ne’e mak hau hare iha Timor tomak ne’e tinan 10 resin ona estrada ida deit diak ne’e mak husi Liquisa ba Maubara, ne’e 14 kilometrus deit seluk ne’e rai kuak ba mai, Dili ba Baucau ne’e estrada taka hanesan taka kalsa kuak aat liu tan taka ho rai? 

EA: Ita fila fali ba servisu KAK nian, karik investigasaun lalaok karik iha pratika familiarismu ka partidu? 

MC: Lae, kestaun ne’e ema kuandu hetan pozisaun talves nia lao taka matan hosi lao ba oin. Kuandu ita fo servisu ida ba nia tenki garantia nia moris, tanba servisu ne’e hasoru risku. Maibe atu minimize buat sira ne’e tenki hare mos ba nia kondisaun moris inklui nesesidade ne’ebe nia persiza, tanba ida ne’e bele sai fator ba ema atu halo korupsaun, korupsaun ne’e mosu tanba fatores kultura, maibe ita nia sala mak iha fatin balun investiga iha parte balun lainvestiga laklean nune’e sir abele taka malu. 

EA: Ikus liu, oinsa ita nia hare ba seitor edukasaun, saude no agrikultura durante tinan 11 nia laran? 

MC: Hau hare Governu ladun fo importante ba seitor tolu ne’e, tanba seitor tolu ne’e mak fo valor makas ba Estadu. Ita tenki dezenvolve seitor agrikultura ita labele tabele deit ba importasaun. Sala saida bainhira ita kria Hospital ida diak inklui ho kondisaun saudavel ba ita nia povu, hau hanoin lasala buat ida, it abele halo espesialista sira ne’e kobre fatin hotu, agora saida mak akontese ema moras bo’ot tenki ba halo tratamentu iha rai liur, ita ida osan iha bele ba maibe kuitadu sira ne’ebe kiak ne’e oinsa. Ita ba iha Hospital Guido Valadars ne’e ita moe fali, fatin laiha ema toba sae malu, ita lapersiza hadia ospital ida diak liu ne’e, nusa ita la uza Hospital Lahane, tanba Hospital ne’e bo’ot no luan . Nune’e mos ho seitor edukasaun, kuandu ita hakarak kualidade ita tenki tau ema, ita labele gava an tenki uza professor husi rai liur, uza ita nia produtu rai laran depois mak fo formasaun ba sira bele ona. Ita haruka ema husi liur mai fo kapasitasaun depois sira transfere matenek ba ida seluk ne’e ita nia matenek barak ona, ho politika ne’eita kria ona fatin servisu ba sira lapudia halo sira tur moron hela iha uma ne’e bele afeita ba seguransa rai laran.***** 

.