Hakerek Nain: Marcos Guterres Gusmao
Transkrisaun diskursu Ministru Administrasaun Estatal (MAE), Jorge Teme
Ba Primeiru Kongresu Asosiasaun Intelektual Uatolari (AIU) Ho Tema
“Hametin Unidade Nasional Intelektual No Profesioanl Uatulari Oan Ba
Progresu Dezenvolvimentu Susustentavel”, Dili, Becora Canosa, 14-12-2013.
Hau nia respeita ba Intelektual Sub. Distritu Uatulari oan mak hau hadomi, hau nia kolega Sekretariu Estadu Fortalesementu Institusional Francisco Borlaco, maluk no seluk tan husi Sub. Distritu Uatulari mak hau hadomi, hau senti onradu boot tamba kolega sira konsidera hodi bele konvida hau mai iha fatin ida ne’e, ho rajaun ida katak, nu’udar Ministru Administrasaun ESTATAL (MAE), tuir dekretu lei V Governu Konstitusional ne’ebe mak fo kna’ar mai ami atu administra rai ida ne’e tuir dekretu; Sub Distritu, Suku to’o iha Aldeia.
Difikuldade ba povu ida ne’e mak responsabldiade boot, hau ba hata’an iha Parlamentu Nasional kona ba Tribunal de kontas, hau senti orgulhu tamba problema laiha, tamba mos tinan ida hau tenki kansela hau nia vizita ba rai liur dala 9 i hau prefere atu la’o haleu iha Distritu hotu, tamba hau hanesan Ministru ESTATAL hodi hato’o planu no estratejia ba oin nian.
Hau senti orgulhu bele Vizita Uatulari, hau la’o haleu loron ida tomak iha uatulari iha ne’eba, Administrador Sub Distritu, Xefe Suku no komunidade fo apoiu ba hau nia vizita iha loron ida tomak ami koalia kona ba oinsa “ita hotu hamutuk” hahu ohin, ba loron aban no loron ikus nian, intelektual sira husi Sub Distritu uatulari hanesan ohin hau fo sai agradesementu katak, iha ne’eba, iha Ailembata no Beasu iha mos fatin sleuk ne’ebe riku mina, iha ne’eba seidauk esplora tamba Governu lakohi Uatulari oan sai asiste nain (penontong) ba rekursu naturais iha nia rain rasik, tamba ne’e maluk sira iha tempu ne’e ita boot sira halo kongresu ida ne’e atu fo ezemlu diak ba aban bain rua nia, liu-liu ba Sub Distritu sira seluk.
Horibainhira sai televizaun dehan, tamba saida mak sira la halo iha Distritu? tamba saida mak sira halo deit iha Nivel Sub Distritu, ba ita boot sira hau hatu heteten segredu katak, ita boot sira halo kongresu iha fatin ida ne’e tuir hau nia pensamentu, tamba foin loron hirak liu ba hau halo Instituisaun lei ida hodi forma devizaun teritoriu Timor laran katak, ne’ebe Distritu sei nakfilak ba Munisipiu i Sub Distritu sei nakfilak ba Distritu, ho ida ne’e, Uatulari sei sai Distritu, lei ida ne’e hau sei lori ba aprejenta iha Konsellu Ministru hafoin ba iha Parlamentu Nasional.
Ho ida ne’e hori ohin ba oin tenki hamutuk ho paz no estabilidade, tamba dala barak ita hatudu liman ba malu, ita halo sala ba malu ba interese konflitu, maibe la’os akontese de’it iha uatulari, maibe mos iha fatin hotu-hotu antes ne’e, konflitu ne’ebe akontese entre grupus ne’ebe tamba rejultadu husi okupasaun estranjeiru durante tinan 24 mak halo Timor oan sofre, Prezente husi situasuan ida ne’e mak ita moris iha konflitu nia laran, tamba politika dezentendementu ne’e mak ho signifiak sira so bele ukun bainhira ita han malu, tamba ne’e mak presiza ita tenki hamutuk katak, saida mak uluk akontese husi liu ba, mai ita hamutuk la’o ba oin, hakuak malu hodi hateke ba futuru hodi hadia ita nia rai, ba ita nia Distritu no sub. Distritu, ida ne’e mak responsablidade ba hadia nasaun nian, responsablidade mak saida? planu atu hari’i ita nia rai mak tenki mai husi povu, konseitu atu hari’i ita nia rai, ita tenki rona ita nia povu, tamba ne’e mak husi Ministeriu ESTATAL liu husi Programa Desentalizasaun hodi hahu prosesu administrativa, nune’e mos ita ba tama iha deskonsentrasaun hodi ba to’o iha Desentralizasaun hodi hadia povu nia moris diak.
Prosesu ne’ebe regrozu ne’e hau hateten ba ita boot sira (Intelektual Uatulari Oan) Intelektual ne’ebe tenki komunika ba malu, Intelektual ne’ebe tenki kordena ba malu, intelektual ne’ebe hakribi violensia, hakribi konflitu hodi hadame malu liu husi rekonsiliasaun, hadomi paz no estabildiade, nasaun nia distinu ne’ebe sei tula hela ita nia kaba’as, ne’e hanesan responsablidade boot ida, Responasablidade mak ne’e, ita atu hatutan saida mak ita nia lideransa sira hahu tiha ona dezde tempu uluk sira funda ona.
Iha ne’e hau bele relembra fali katak, hahu uluk kedas hamutuk ho Igreija katolika tama iha Oecusse ne’eba, ne’ebe tinan oin ita sei selebra, iha 1900 ital primeira okupa iha Lifau (Oecusse) ne’ebe ema barak terus no ema barak mate, tamba sira tama husi Lifau mai Dili, tamba revolta ne’ebe ita nia ditador sira hahu iha tempu ne’eba i ikus akontese mos konflitu iha Manufahi, Uatulari, fatin selu-seluk no ikus mai nia rejutadu mak iha 1999 konsege ita hetan ita nia soberania, ho ida ne’e komesa agora ba oin ho prinsipiu ida katak, tenki hamrik hanesan, tur hanesan iha mundu rai klaran (Timor Leste).
Tamba ne’e maluk sira aproveita loron ida ne’e ita tenki hadook an husi ita nia egoismu hodi uniforme ita nia hanoin, hodi nune’e bele hakat ba oin atu hadia rai no povu ne’e ba moris diak, Hamutuk Dame no Paz.
Maluk sira, Ministeriu ESTATAL kontinua iha komitmentu tuir ita bot sira hatene katak, tinan ida ne’e ami hadia uma laran, tinan oin hau bele hateten ba ita boot sira, tinan oin sei hahu ho prosesu desentralizasaun, prosesu dezenvolvimentu ba prosesu administrasaun, atu atinji objetivu ida ne’e la bele halai ses husi intelektula sira, intelektual sira ida-idak tenki ser afirma nia an atu komunga prinsipiu ida de’it katak, nu’udar intelektual atu kontribui laos destroi no labele ejiji deit direitu, maibe tenki kumpri uluk dever, tanba direitu ita lahetan wainhira ita seidauk kumpri ita nia dever, tamba ne’e ita boot sira mak sai tilun, ita boot sira mak sai matan, ba prosesu dezenvolvimentu ba ita nia povu iha rai Uatulari.
Ita boot sira mak sai hanesan instrumentu halo mudifikasaun, rekonsiliasaun ne’ebe sei hametin paz no estabilidade iha ita nia rai doben Uatulari, Uatulari hau konese diak hanesan riku tebe-tebes, tamba ne’e, prepara ita boot sira nia aan atu hala’o prosesu dezenvolvimentu hodi Uatulari sai prospriedade ba povu nia moris diak.
Hau mos kontinua fo sai katak, Uatulari iha potensia barak, rekursu naturais mos barak i se mak atu esplora rikusoin hira ne’e iha Uatulari, la’os ita nia inan aman sira ne’ebe seiduak hatene hakerek maibe, ita sira ne’ebe hatene ona hakerek no lee, ita sira ne’e mak uza ita nia kakutak atu bele transforma ita nia rai sai rai ne’ebe ke dezenvolvidu kompara ho Distritu seluk.
Maluk sira, aproveita loron ida ne’e, hau bele hateten katak sorumutu ida ne’e bele sai hanesan sumbrina hodi hamaon ema hotu-hotu iha uatulari, ita nia rai keta iha konflitu karik hau espera katak, Asosiasaun ida ne’e bele sai hanesan prezente atu fo solusaun, hau hanoin se ita hakark kria nafatin konflitu, diak liu lalika hari’i Asosiasaun ida ne’e, Asosiasaun ida ne’e hamrik atu sai ezemplu diak ba ita nia povu doben Uatulari, tamba ne’e bemvindu ba ita boot sira hotu, ami espera katak, Asosiasaun ida ne’e hari’i atu bele responde ita nia nesesidade, liu-liu nesesidade Administrasaun iha ita nia rai laran no nesesidade dezenvlvimentu povu nian, ne’ebe ita tenki hahu husi baze, maibe antes atu implementa tenki defini problema, defini prioridade hodi nune’e bele bazeia ba perioridade atu povu bele hetan benefisiu.
Intelektual sira, ita boot sira mak sai transforma ba rai ida ne’e, lian dadolik dehan, “Orang lain bisa kenapa kita tidak”, tanba ne’e Uatulari oan sira, hau nia konsensia ba intelektual sira, hau hatene hau nia estudante UNTL balun mak oras ne’e iha fatin ida ne’e, hau fiar ita boot sira, uluk ita iha Universidade ita boot sira hatudu ona, Bapa mai asalta ita, 14 de Novembru 1998, iha altura ne’eba ita rasik loke ita nia hirus matan, hatudu ba mundu internasional katak, ukun rasik an mak dalan diak liu ba povu Timor-Leste, ho ida ne’e ohin loron ita bele sai nasaun de soberania, maibe maluk sira, segundu independensia seidak, seidauk independensia ne’e mak, “Libertasaun do Povu” atu lori prospriedade ba ita nia povu, ne’e responsablidade ita hotu nian.
Maluk sira, rohan mak ne’e, ninin mak ne’e, hau sei fiar ita boot sira atu hadia ita nia povu ba moris diak ho lian fuan hikus katak, “Fiar An La’o ba Oin, Mai Ita Hari’i Dezenvolvimentu Husi baze I ITa Hamutuk Mak Ita Bele, Halo Mudanca Ba Transformasaun Ba Ita Nia Rai Doben Timor-Leste”.
Hau nia respeita ba Intelektual Sub. Distritu Uatulari oan mak hau hadomi, hau nia kolega Sekretariu Estadu Fortalesementu Institusional Francisco Borlaco, maluk no seluk tan husi Sub. Distritu Uatulari mak hau hadomi, hau senti onradu boot tamba kolega sira konsidera hodi bele konvida hau mai iha fatin ida ne’e, ho rajaun ida katak, nu’udar Ministru Administrasaun ESTATAL (MAE), tuir dekretu lei V Governu Konstitusional ne’ebe mak fo kna’ar mai ami atu administra rai ida ne’e tuir dekretu; Sub Distritu, Suku to’o iha Aldeia.
Difikuldade ba povu ida ne’e mak responsabldiade boot, hau ba hata’an iha Parlamentu Nasional kona ba Tribunal de kontas, hau senti orgulhu tamba problema laiha, tamba mos tinan ida hau tenki kansela hau nia vizita ba rai liur dala 9 i hau prefere atu la’o haleu iha Distritu hotu, tamba hau hanesan Ministru ESTATAL hodi hato’o planu no estratejia ba oin nian.
Hau senti orgulhu bele Vizita Uatulari, hau la’o haleu loron ida tomak iha uatulari iha ne’eba, Administrador Sub Distritu, Xefe Suku no komunidade fo apoiu ba hau nia vizita iha loron ida tomak ami koalia kona ba oinsa “ita hotu hamutuk” hahu ohin, ba loron aban no loron ikus nian, intelektual sira husi Sub Distritu uatulari hanesan ohin hau fo sai agradesementu katak, iha ne’eba, iha Ailembata no Beasu iha mos fatin sleuk ne’ebe riku mina, iha ne’eba seidauk esplora tamba Governu lakohi Uatulari oan sai asiste nain (penontong) ba rekursu naturais iha nia rain rasik, tamba ne’e maluk sira iha tempu ne’e ita boot sira halo kongresu ida ne’e atu fo ezemlu diak ba aban bain rua nia, liu-liu ba Sub Distritu sira seluk.
Horibainhira sai televizaun dehan, tamba saida mak sira la halo iha Distritu? tamba saida mak sira halo deit iha Nivel Sub Distritu, ba ita boot sira hau hatu heteten segredu katak, ita boot sira halo kongresu iha fatin ida ne’e tuir hau nia pensamentu, tamba foin loron hirak liu ba hau halo Instituisaun lei ida hodi forma devizaun teritoriu Timor laran katak, ne’ebe Distritu sei nakfilak ba Munisipiu i Sub Distritu sei nakfilak ba Distritu, ho ida ne’e, Uatulari sei sai Distritu, lei ida ne’e hau sei lori ba aprejenta iha Konsellu Ministru hafoin ba iha Parlamentu Nasional.
Ho ida ne’e hori ohin ba oin tenki hamutuk ho paz no estabilidade, tamba dala barak ita hatudu liman ba malu, ita halo sala ba malu ba interese konflitu, maibe la’os akontese de’it iha uatulari, maibe mos iha fatin hotu-hotu antes ne’e, konflitu ne’ebe akontese entre grupus ne’ebe tamba rejultadu husi okupasaun estranjeiru durante tinan 24 mak halo Timor oan sofre, Prezente husi situasuan ida ne’e mak ita moris iha konflitu nia laran, tamba politika dezentendementu ne’e mak ho signifiak sira so bele ukun bainhira ita han malu, tamba ne’e mak presiza ita tenki hamutuk katak, saida mak uluk akontese husi liu ba, mai ita hamutuk la’o ba oin, hakuak malu hodi hateke ba futuru hodi hadia ita nia rai, ba ita nia Distritu no sub. Distritu, ida ne’e mak responsablidade ba hadia nasaun nian, responsablidade mak saida? planu atu hari’i ita nia rai mak tenki mai husi povu, konseitu atu hari’i ita nia rai, ita tenki rona ita nia povu, tamba ne’e mak husi Ministeriu ESTATAL liu husi Programa Desentalizasaun hodi hahu prosesu administrativa, nune’e mos ita ba tama iha deskonsentrasaun hodi ba to’o iha Desentralizasaun hodi hadia povu nia moris diak.
Prosesu ne’ebe regrozu ne’e hau hateten ba ita boot sira (Intelektual Uatulari Oan) Intelektual ne’ebe tenki komunika ba malu, Intelektual ne’ebe tenki kordena ba malu, intelektual ne’ebe hakribi violensia, hakribi konflitu hodi hadame malu liu husi rekonsiliasaun, hadomi paz no estabildiade, nasaun nia distinu ne’ebe sei tula hela ita nia kaba’as, ne’e hanesan responsablidade boot ida, Responasablidade mak ne’e, ita atu hatutan saida mak ita nia lideransa sira hahu tiha ona dezde tempu uluk sira funda ona.
Iha ne’e hau bele relembra fali katak, hahu uluk kedas hamutuk ho Igreija katolika tama iha Oecusse ne’eba, ne’ebe tinan oin ita sei selebra, iha 1900 ital primeira okupa iha Lifau (Oecusse) ne’ebe ema barak terus no ema barak mate, tamba sira tama husi Lifau mai Dili, tamba revolta ne’ebe ita nia ditador sira hahu iha tempu ne’eba i ikus akontese mos konflitu iha Manufahi, Uatulari, fatin selu-seluk no ikus mai nia rejutadu mak iha 1999 konsege ita hetan ita nia soberania, ho ida ne’e komesa agora ba oin ho prinsipiu ida katak, tenki hamrik hanesan, tur hanesan iha mundu rai klaran (Timor Leste).
Tamba ne’e maluk sira aproveita loron ida ne’e ita tenki hadook an husi ita nia egoismu hodi uniforme ita nia hanoin, hodi nune’e bele hakat ba oin atu hadia rai no povu ne’e ba moris diak, Hamutuk Dame no Paz.
Maluk sira, Ministeriu ESTATAL kontinua iha komitmentu tuir ita bot sira hatene katak, tinan ida ne’e ami hadia uma laran, tinan oin hau bele hateten ba ita boot sira, tinan oin sei hahu ho prosesu desentralizasaun, prosesu dezenvolvimentu ba prosesu administrasaun, atu atinji objetivu ida ne’e la bele halai ses husi intelektula sira, intelektual sira ida-idak tenki ser afirma nia an atu komunga prinsipiu ida de’it katak, nu’udar intelektual atu kontribui laos destroi no labele ejiji deit direitu, maibe tenki kumpri uluk dever, tanba direitu ita lahetan wainhira ita seidauk kumpri ita nia dever, tamba ne’e ita boot sira mak sai tilun, ita boot sira mak sai matan, ba prosesu dezenvolvimentu ba ita nia povu iha rai Uatulari.
Ita boot sira mak sai hanesan instrumentu halo mudifikasaun, rekonsiliasaun ne’ebe sei hametin paz no estabilidade iha ita nia rai doben Uatulari, Uatulari hau konese diak hanesan riku tebe-tebes, tamba ne’e, prepara ita boot sira nia aan atu hala’o prosesu dezenvolvimentu hodi Uatulari sai prospriedade ba povu nia moris diak.
Hau mos kontinua fo sai katak, Uatulari iha potensia barak, rekursu naturais mos barak i se mak atu esplora rikusoin hira ne’e iha Uatulari, la’os ita nia inan aman sira ne’ebe seiduak hatene hakerek maibe, ita sira ne’ebe hatene ona hakerek no lee, ita sira ne’e mak uza ita nia kakutak atu bele transforma ita nia rai sai rai ne’ebe ke dezenvolvidu kompara ho Distritu seluk.
Maluk sira, aproveita loron ida ne’e, hau bele hateten katak sorumutu ida ne’e bele sai hanesan sumbrina hodi hamaon ema hotu-hotu iha uatulari, ita nia rai keta iha konflitu karik hau espera katak, Asosiasaun ida ne’e bele sai hanesan prezente atu fo solusaun, hau hanoin se ita hakark kria nafatin konflitu, diak liu lalika hari’i Asosiasaun ida ne’e, Asosiasaun ida ne’e hamrik atu sai ezemplu diak ba ita nia povu doben Uatulari, tamba ne’e bemvindu ba ita boot sira hotu, ami espera katak, Asosiasaun ida ne’e hari’i atu bele responde ita nia nesesidade, liu-liu nesesidade Administrasaun iha ita nia rai laran no nesesidade dezenvlvimentu povu nian, ne’ebe ita tenki hahu husi baze, maibe antes atu implementa tenki defini problema, defini prioridade hodi nune’e bele bazeia ba perioridade atu povu bele hetan benefisiu.
Intelektual sira, ita boot sira mak sai transforma ba rai ida ne’e, lian dadolik dehan, “Orang lain bisa kenapa kita tidak”, tanba ne’e Uatulari oan sira, hau nia konsensia ba intelektual sira, hau hatene hau nia estudante UNTL balun mak oras ne’e iha fatin ida ne’e, hau fiar ita boot sira, uluk ita iha Universidade ita boot sira hatudu ona, Bapa mai asalta ita, 14 de Novembru 1998, iha altura ne’eba ita rasik loke ita nia hirus matan, hatudu ba mundu internasional katak, ukun rasik an mak dalan diak liu ba povu Timor-Leste, ho ida ne’e ohin loron ita bele sai nasaun de soberania, maibe maluk sira, segundu independensia seidak, seidauk independensia ne’e mak, “Libertasaun do Povu” atu lori prospriedade ba ita nia povu, ne’e responsablidade ita hotu nian.
Maluk sira, rohan mak ne’e, ninin mak ne’e, hau sei fiar ita boot sira atu hadia ita nia povu ba moris diak ho lian fuan hikus katak, “Fiar An La’o ba Oin, Mai Ita Hari’i Dezenvolvimentu Husi baze I ITa Hamutuk Mak Ita Bele, Halo Mudanca Ba Transformasaun Ba Ita Nia Rai Doben Timor-Leste”.
Obrigadu Barak ba Ita Hotu!!!!
.
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.