"Forsa popular troka ho osan " - Xefe Suku Bibileo Kraras

.

Foto de, Maubere Gusmão em Kraras - 29-11-2013

 Maubere Gusmão

OBSERVASAUN PRELEMINARIU BADAK IHA VIQUQUE-KRARAS, DIA 28 NOVEMBRU 2013
.
Hanesan ema barak hatene tinan ida ne’e dia 28 Novembru governu Timor-Leste komemora loron proklamasaun independénsia iha Kraras Viquque. Komemorasaun ida ne’ebé lahetan partisipasaun husi povu maioria no sobrevivente sira iha Kraras mós la dun kontente ho serimónia ida ne’e. 

Ikus mai Sobrevivente sira dehan katak governu uza osan troka ba forsa povu nia. Tanba dezde sira nia partisipasaun iha funu sira konsumu servisu koletivu no kolaborasaun servisu sosiál la’ós uza osan hodi troka povu nia partisipasaun. Osan bele uza ba saida mak ita presiza maibé iha lokál laiha la’ós buat hotu invade ho osan.

Xefe suku BibiLeo hateten ba ami hafoin serimónia ne’e katak governu nasionál sempre muda fahe servisu dala barak no ikus mai governu deside katak governu no kompañia mak halo buat hotu ba servisu ida ne’e povu tuur haree de’it. 

“Ami sai bainaka ba ami nia serimónia, suku barak la partisipa serimónia ne’e, buat hotu uza osan de’it tempu seluk osan laiha ema lakohi servisu ba servisu sosiál no kultura hanesan ne’e” haktuir Xefe suku Bibileo.

Iha Suku Bibileo, foin halo sentru saúde maibé seidauk iha pesoál sira hodi hala’o servisu atende populasaun, eskola iha Kraras no Klalerik mutin (Fatin foun ba feto faluk sira depois masakre akontese) husi eskola infantíl too ensinu pre-sekundária maibé  iha sala tolu de’it no uma nia kondisaun ladún di’ak ona no ha’u la hare livru sira ne’ebé estudante sira presiza lee nudár mata dalan. Be moos foin mak dada husi governu bainhira halo preparasaun ba komemorasaun ne’e, durante ne’e populasaun sempre komsumu bee husi mota.   

Iha suku ida ne’e ami observa katak governu seidauk fahe informasaun kona-ba oinsá povu  bele sees husi moras oin-oin ne’ebé afeta ba povu nia saúde tanba populasaun nia organizasaun familiar ladún di’ak duni, ezemplu mak fahi no manu hakiak de’it iha uma okos no povu mós seidauk iha koñesimentu oinsá sira bele tama ba sistema be moos no saniamentu ne’ebé bele ajuda sira nia saúde di’ak.

Populasaun barak mak seidauk iha ekonomia familiar ne’ebé permanente husi sira nia produsaun rasik katak produsaun tomak husi povu nia ba han de’it mós seidauk too maibé sira tenke hola tan mak hakonu sira nia moris loron-loron. Povu iha ne’ebá mota sempre estraga sira nia natar no sobu sira nia natar tomak maibé seidauk iha ektensionista mak akompaña povu no buka solusaun ba sira nia problema. 

Sira dehan presiza bareira ba satan be boot husi mota ba estraga natar. Xefe suku dehan asuntu ne’e hatoo ona ba governu maibe too agora tinan besik atu hotu seidauk hetan resposta husi governu.

Atu remata ha’u hanoin katak presiza prezensa estadu iha povu nia leet hodi orienta povu ba moris ida ne’ebé di’ak liu, besik povu nune’e reforsa sira nia difikuldade sira ne’ebé taka dalan ba libertasaun sira nia. 

 .

Forsa povu nia tenke entrega maibé mós akompanamentu povu iha prosesu libertasaun popular tenke rigorozu husi estadu nia ajente sira. 

.