.
Hakerek Nain: Marcos Guterres Gusmao
Transkrisaun diskursu Ministru Administrasaun Estatal (MAE), Jorge Teme
Ba Primeiru Kongresu Asosiasaun Intelektual Uatolari (AIU) Ho Tema
“Hametin Unidade Nasional Intelektual No Profesioanl Uatulari Oan Ba
Progresu Dezenvolvimentu Susustentavel”, Dili, Becora Canosa, 14-12-2013.
Hau nia respeita ba Intelektual Sub. Distritu Uatulari oan mak hau
hadomi, hau nia kolega Sekretariu Estadu Fortalesementu Institusional
Francisco Borlaco, maluk no seluk tan husi Sub. Distritu Uatulari mak
hau hadomi, hau senti onradu boot tamba kolega sira konsidera hodi bele
konvida hau mai iha fatin ida ne’e, ho rajaun ida katak, nu’udar
Ministru Administrasaun ESTATAL (MAE), tuir dekretu lei V Governu
Konstitusional ne’ebe mak fo kna’ar mai ami atu administra rai ida ne’e
tuir dekretu; Sub Distritu, Suku to’o iha Aldeia.
Difikuldade
ba povu ida ne’e mak responsabldiade boot, hau ba hata’an iha Parlamentu
Nasional kona ba Tribunal de kontas, hau senti orgulhu tamba problema
laiha, tamba mos tinan ida hau tenki kansela hau nia vizita ba rai liur
dala 9 i hau prefere atu la’o haleu iha Distritu hotu, tamba hau hanesan
Ministru ESTATAL hodi hato’o planu no estratejia ba oin nian.
Hau senti orgulhu bele Vizita Uatulari, hau la’o haleu loron ida tomak
iha uatulari iha ne’eba, Administrador Sub Distritu, Xefe Suku no
komunidade fo apoiu ba hau nia vizita iha loron ida tomak ami koalia
kona ba oinsa “ita hotu hamutuk” hahu ohin, ba loron aban no loron ikus
nian, intelektual sira husi Sub Distritu uatulari hanesan ohin hau fo
sai agradesementu katak, iha ne’eba, iha Ailembata no Beasu iha mos
fatin sleuk ne’ebe riku mina, iha ne’eba seidauk esplora tamba Governu
lakohi Uatulari oan sai asiste nain (penontong) ba rekursu naturais iha
nia rain rasik, tamba ne’e maluk sira iha tempu ne’e ita boot sira halo
kongresu ida ne’e atu fo ezemlu diak ba aban bain rua nia, liu-liu ba
Sub Distritu sira seluk.
Horibainhira sai televizaun dehan,
tamba saida mak sira la halo iha Distritu? tamba saida mak sira halo
deit iha Nivel Sub Distritu, ba ita boot sira hau hatu heteten segredu
katak, ita boot sira halo kongresu iha fatin ida ne’e tuir hau nia
pensamentu, tamba foin loron hirak liu ba hau halo Instituisaun lei ida
hodi forma devizaun teritoriu Timor laran katak, ne’ebe Distritu sei
nakfilak ba Munisipiu i Sub Distritu sei nakfilak ba Distritu, ho ida
ne’e, Uatulari sei sai Distritu, lei ida ne’e hau sei lori ba aprejenta
iha Konsellu Ministru hafoin ba iha Parlamentu Nasional.
Ho ida
ne’e hori ohin ba oin tenki hamutuk ho paz no estabilidade, tamba dala
barak ita hatudu liman ba malu, ita halo sala ba malu ba interese
konflitu, maibe la’os akontese de’it iha uatulari, maibe mos iha fatin
hotu-hotu antes ne’e, konflitu ne’ebe akontese entre grupus ne’ebe tamba
rejultadu husi okupasaun estranjeiru durante tinan 24 mak halo Timor
oan sofre, Prezente husi situasuan ida ne’e mak ita moris iha konflitu
nia laran, tamba politika dezentendementu ne’e mak ho signifiak sira so
bele ukun bainhira ita han malu, tamba ne’e mak presiza ita tenki
hamutuk katak, saida mak uluk akontese husi liu ba, mai ita hamutuk la’o
ba oin, hakuak malu hodi hateke ba futuru hodi hadia ita nia rai, ba
ita nia Distritu no sub. Distritu, ida ne’e mak responsablidade ba hadia
nasaun nian, responsablidade mak saida? planu atu hari’i ita nia rai
mak tenki mai husi povu, konseitu atu hari’i ita nia rai, ita tenki rona
ita nia povu, tamba ne’e mak husi Ministeriu ESTATAL liu husi Programa
Desentalizasaun hodi hahu prosesu administrativa, nune’e mos ita ba tama
iha deskonsentrasaun hodi ba to’o iha Desentralizasaun hodi hadia povu
nia moris diak.
Prosesu ne’ebe regrozu ne’e hau hateten ba ita
boot sira (Intelektual Uatulari Oan) Intelektual ne’ebe tenki komunika
ba malu, Intelektual ne’ebe tenki kordena ba malu, intelektual ne’ebe
hakribi violensia, hakribi konflitu hodi hadame malu liu husi
rekonsiliasaun, hadomi paz no estabildiade, nasaun nia distinu ne’ebe
sei tula hela ita nia kaba’as, ne’e hanesan responsablidade boot ida,
Responasablidade mak ne’e, ita atu hatutan saida mak ita nia lideransa
sira hahu tiha ona dezde tempu uluk sira funda ona.
Iha ne’e
hau bele relembra fali katak, hahu uluk kedas hamutuk ho Igreija
katolika tama iha Oecusse ne’eba, ne’ebe tinan oin ita sei selebra, iha
1900 ital primeira okupa iha Lifau (Oecusse) ne’ebe ema barak terus no
ema barak mate, tamba sira tama husi Lifau mai Dili, tamba revolta
ne’ebe ita nia ditador sira hahu iha tempu ne’eba i ikus akontese mos
konflitu iha Manufahi, Uatulari, fatin selu-seluk no ikus mai nia
rejutadu mak iha 1999 konsege ita hetan ita nia soberania, ho ida ne’e
komesa agora ba oin ho prinsipiu ida katak, tenki hamrik hanesan, tur
hanesan iha mundu rai klaran (Timor Leste).
Tamba ne’e maluk
sira aproveita loron ida ne’e ita tenki hadook an husi ita nia egoismu
hodi uniforme ita nia hanoin, hodi nune’e bele hakat ba oin atu hadia
rai no povu ne’e ba moris diak, Hamutuk Dame no Paz.
Maluk
sira, Ministeriu ESTATAL kontinua iha komitmentu tuir ita bot sira
hatene katak, tinan ida ne’e ami hadia uma laran, tinan oin hau bele
hateten ba ita boot sira, tinan oin sei hahu ho prosesu
desentralizasaun, prosesu dezenvolvimentu ba prosesu administrasaun, atu
atinji objetivu ida ne’e la bele halai ses husi intelektula sira,
intelektual sira ida-idak tenki ser afirma nia an atu komunga prinsipiu
ida de’it katak, nu’udar intelektual atu kontribui laos destroi no
labele ejiji deit direitu, maibe tenki kumpri uluk dever, tanba direitu
ita lahetan wainhira ita seidauk kumpri ita nia dever, tamba ne’e ita
boot sira mak sai tilun, ita boot sira mak sai matan, ba prosesu
dezenvolvimentu ba ita nia povu iha rai Uatulari.
Ita boot sira
mak sai hanesan instrumentu halo mudifikasaun, rekonsiliasaun ne’ebe
sei hametin paz no estabilidade iha ita nia rai doben Uatulari, Uatulari
hau konese diak hanesan riku tebe-tebes, tamba ne’e, prepara ita boot
sira nia aan atu hala’o prosesu dezenvolvimentu hodi Uatulari sai
prospriedade ba povu nia moris diak.
Hau mos kontinua fo sai
katak, Uatulari iha potensia barak, rekursu naturais mos barak i se mak
atu esplora rikusoin hira ne’e iha Uatulari, la’os ita nia inan aman
sira ne’ebe seiduak hatene hakerek maibe, ita sira ne’ebe hatene ona
hakerek no lee, ita sira ne’e mak uza ita nia kakutak atu bele
transforma ita nia rai sai rai ne’ebe ke dezenvolvidu kompara ho
Distritu seluk.
Maluk sira, aproveita loron ida ne’e, hau bele
hateten katak sorumutu ida ne’e bele sai hanesan sumbrina hodi hamaon
ema hotu-hotu iha uatulari, ita nia rai keta iha konflitu karik hau
espera katak, Asosiasaun ida ne’e bele sai hanesan prezente atu fo
solusaun, hau hanoin se ita hakark kria nafatin konflitu, diak liu
lalika hari’i Asosiasaun ida ne’e, Asosiasaun ida ne’e hamrik atu sai
ezemplu diak ba ita nia povu doben Uatulari, tamba ne’e bemvindu ba ita
boot sira hotu, ami espera katak, Asosiasaun ida ne’e hari’i atu bele
responde ita nia nesesidade, liu-liu nesesidade Administrasaun iha ita
nia rai laran no nesesidade dezenvlvimentu povu nian, ne’ebe ita tenki
hahu husi baze, maibe antes atu implementa tenki defini problema, defini
prioridade hodi nune’e bele bazeia ba perioridade atu povu bele hetan
benefisiu.
Intelektual sira, ita boot sira mak sai transforma
ba rai ida ne’e, lian dadolik dehan, “Orang lain bisa kenapa kita
tidak”, tanba ne’e Uatulari oan sira, hau nia konsensia ba intelektual
sira, hau hatene hau nia estudante UNTL balun mak oras ne’e iha fatin
ida ne’e, hau fiar ita boot sira, uluk ita iha Universidade ita boot
sira hatudu ona, Bapa mai asalta ita, 14 de Novembru 1998, iha altura
ne’eba ita rasik loke ita nia hirus matan, hatudu ba mundu
internasional katak, ukun rasik an mak dalan diak liu ba povu
Timor-Leste, ho ida ne’e ohin loron ita bele sai nasaun de soberania,
maibe maluk sira, segundu independensia seidak, seidauk independensia
ne’e mak, “Libertasaun do Povu” atu lori prospriedade ba ita nia povu,
ne’e responsablidade ita hotu nian.
Maluk sira, rohan mak ne’e,
ninin mak ne’e, hau sei fiar ita boot sira atu hadia ita nia povu ba
moris diak ho lian fuan hikus katak, “Fiar An La’o ba Oin, Mai Ita
Hari’i Dezenvolvimentu Husi baze I ITa Hamutuk Mak Ita Bele, Halo
Mudanca Ba Transformasaun Ba Ita Nia Rai Doben Timor-Leste”.
Obrigadu Barak ba Ita Hotu!!!!
.