UM MINUTO DE SILÊNCIO - Francisco Borja da Costa

,

Francisco Borja da Costa

Calai

montes

vales e fontes

regatos e ribeiros

pedras dos caminhos

e ervas do chão,

calai.

Calai

pássaros do ar

e ondas do mar

ventos que sopram

nas praias que sobram

de terras de ninguém,

calai.

Calai

canas e bambus

árvores e "ai-rús"

palmeiras e capim

na verdura sem fim

do pequeno Timor,

calai.

Calai

calai-vos e calemo-nos

POR UM MINUTO

é tempo de silêncio

no silêncio do tempo

ao tempo de vida

dos que perderam a vida

PELA PÁTRIA

PELA NAÇÃO 

PELO POVO

PELA NOSSA

LIBERTAÇÃO

CALAI - UM MINUTO DE SILÊNCIO...

.

“Kazu Timor-oan Naok Labarik Iha Bali Tama Ona Tribunal”

.

Jornal Independente - Kinta-feira, 29 Agusto 2013 

Vise Ministru Negosiu Estranjeiru no koperasaun, Constancio Pinto hateten, kazu naok labarik iha Bali, Indonesia tama ona iha prosesu tribunal. 

“Ita nia konsuladu akompania hela kazu ne’e no ba oras ne’e dadaun prosesu ne’e tama ona iha Tribunal,” dehan nia iha palasiu Governu (28/8). 

Nia dehan, oras ne’e dadaun Governu Timor-Leste suporta Polisia Indonesia hodi tau matan ba kazu ne’e, atu bele hetan solusaun ba iha Tribunal. Ekipa investigasaun husi parte Polisia Indonesia nia identifika ema ne’ebe naok labarik ne’e Timor-oan duni. 

“Sira nia dokumentu hanesan pasaporte polisia investigasaun Indonesia nia identifika Timor oan duni, sira laos estudante, maibe sira hanesan ema biazen husi Timor-Leste ba Bali,” dehan Constancio. 

 Kazu nee hatu’un disgnidade Timor-Leste, tanba primeira vez kazu ne’e akontese iha ema nia rai, tuir loos nu’udar Timoroan tenke hasa’e imazen TL iha nasaun seluk bainhira halo viazen ruma. 

“Governu Indonezia mak fo apoiu liu husi public dependent (Advogadu) hodi defende sira nain rua nia kazu ne’e, ita akomopania deit prosesu ne’e,” esplika Vice MNEK ne’e. 

.

“Staf Klinika Bairru-Pite ‘Revolta’ Doutor Daniel”

.

Foto de Joaozito Viana - Luta Hamutuk

Jornal Independente - Kinta-feira, 29 Agusto 2013

Staf Timoroan iha Klinika Bairo-Pite na’in 55 hato’o Protesta hasoru jestor sira iha Klinika ne’e tanba deskonfia halo pratika korupsaun, Kolusaun no Nepotismu (KKN).

Tuir karta ne’ebe staf sira diriji ba Ministru Saude (MS) Sergio Lobo iha data 10 Agostu 2013 husu ba Ministeriu Saude atu tau matan ba klinika Bairo-Pite ho razaun katak jestor sira (ema Estranjeiru) ne’ebe iha klinika Bairo-Pite la transparante no diskrimina ka marjinaliza direitu Timoroan sira iha klinika ne’e.

Iha karta ne’e, staf sira duun katak Jestor klinika hanesan Diretor Mediku Klinika hanesan Diretur Mediku Klinika Bairo Pite DR. Daniel Murphy, Manajer Klinika Fiona Oakes no membru Board Chritine Carberry la hatudu transparensia ba apoiu ne’ebe klinika hetan husi doador sira.

Karta ne’e mos deskobre katak, Klinika Bairo Pite iha konta bankaria rua, konta bankaria dahuluk asina husi DR. Daniel, Fiona no Christine, no konta bankaria seluk asina husi Fiona no Christine. “KOnta bankaria segundu Bairo-Pite Clinic nian asina de’it husi Fi Oekes (Fiona Oekes) ho Christine Carberry ne’ebe segredu ba Staff tomak,” karta ne’e hateten.

Staf sira deskonfia katak, konta bankaria segundu ne’e uza ba nesesidade ema balun de’it, tanba to’o ohin loron sira la hatene montante osan iha konta bankaria ne’e no uza ba saida.

“Kuandu hato’o relatoriu sempre uza konta bankaria primeiru mak taka ba orsamentu hotu ne’ebe prosesu husi Christine Carrberry,” karta ne’e esplika.

Aliende ne’e, Staf sira preokupa mos kona ba perdiem ne’ebe sira simu bainhira hala’o mobile Clinica iha area rural.

Sira dehan kada Staf simu deti perdiem U$20.00 to’o U$25.00 Dolar Amerikanu Loron ida, no ba loron rua no kalan ida selu deit ho osan perdiam U$17.50.

Aleinde ne’e, Staff sira deskontenti mos ho jestor sira iha klinika ne’ebe kompostu deit husi ema estranjeiru. Ba kestaun ne’e, organizasaun Naun-Govermental (ONG) Luta Hamutuk (LH) konsidera katak iha indikasaun forte akontese KKN iha sistema ka manajemnetu Klinika bairu-Pite.

LH mos hare katak, hahalok jestor sira iha klinika ne’e la transparante no diskrimina ka marjinaliza direitu Timor-oan sira ne’ebe servisu iha neeba.

“Nu’udar Timoroan ami deskontenti ho hahalok diskriminativu no intransparante ne’ebe hatudu husi kestor sira,” Deklara direktur Ezekutivu LH, Mericio Aakara, liu husi Konferensia imprensa, iha Farol, Dili (28/8).

Nune’e, LH Ezizi Ministru Saude atu tau atensaun hodi konsidera problema hirak ne’ebe staff Timor-oan hato’o ona hodi rejolve tuir mekanismu ne’ebe mak iha.

 Akara mos rekomenda ba Komisaun Anti Korupsaun (KAK) no Ministeriu Publiku atu halo investigasaun ba kazu indikasaun KKN iha Klinika bairo-Pite, Dili. LH Husu mos ba Prezidenti da Republika (PR) no Parlamentu Nasional (PN), atu fo mos atensaun ba kauz ne’e, tanba orsamentu ne’ebe durante ne’e klinika uza nia fonte ida mak mai husi ajudus ne’ebe entrega husi matebian Dr. Sergio Vierra De Melo ba klinika Bairu Pite liu husi PN no PR.

.

Taur Matan Ruak: “Indonesia Mak Hatene ‘David Alex’ Nia Paraderu”

.

Jornal Nacional Diario - Kinta-feira, 29 Agusto 2013

Prezidenti Republika (PR) Taur Matan Ruak hateten katak, to’o oras ne’e dadauk nia rasik seidauk hatene los komandante FALINTIL Saudozu David Alex nia Paradeiru, maibe Indonesia mak tenki hatene ninia mate.

“Kona ba David Alex nia paradeiru, Prezidenti la hatene, se Prezidente la hatene, se mak hatene? Indonesia mak tenki hatene,” Hatan Xefe Estadu Taur Matan Ruak, wainhira hala’o dialogu ho komunidade suku Laisorulai, Sub Distritu Quelekai Distritu baucau, foin lalais ne’e relasiona ho ejijensia familia ba Xefe Estadu hanesan Xefe Estadu maior iha tempu rezistensia nian.

“Ami familia saudozu hakarak husu ba ita boot nu’udar nia komandante atu bele hatudu David Alex nia ruin tanba to’o oras ne’e ami familia rasik seidauk hatene konaba paradeiru saudozu nian,” Husu familia David Alex iha Dialogu.

 Tamba ne’e familia sira husu ba Xefe Estadu ho nia maluk luta nain sira atu bele hatudu saudozu David Alex nia ruin atu nune’e bele tau iha semiteriu heroi hanesan heroi sira seluk ne’ebe mak tau ona iha semiteriu. Husi ejijensia ne’e xefe estadu, Taur Matan Ruak hatan ho triste katak, ne’e nia rasik seidauk hatene konaba paradeiru saudozu David Alex “Daitula” nian tanba ne’e ejijensia ne’e so Indonesia mak bele klarifika kona ba ne’e.

 Xefi Estadu hatutan, oras ne’e dadauk Timor-Leste no Indonesia iha ona relasaun diak tanba ne’e espera katak, Indonesia bele hatudu restu mortais Saudozu David Alex nian.

“Ita ohin halo relasaun diak ho Indonesia,” afirma Xefi Estadu. Xefi Estadu hatutan, laos saudozu David Alex deit maibe saudozu sira seluk ne’ebe mak to’o ohin loron nia familia sira seidauk hatene nia paradeiru.

Aleinde ne’e mos, komunidade husu Xefe Estadu atu halo monumentu ida iha laisorulai hodi nune’e bele fo rekonesmentu ba heroi ne’ebe military Indonesia sira oho iha Laisorulai tempu rezistensia.

.

“PR Taur Alerta Governu Tenki Fiskaliza Projetu PDD”

.

Jornal Nacional Diario - Kinta-feira, 29 Agusto 2013 

Prezidenti Republika (PR), Taur Matan Ruak, alerta ba Governu liu-liu Ministeriu Administrasaun Estatal (MAE) tenki halo fiskalizasaun no monitorizasaun ba projetu Programa Dezenvolvimentu Integradu Distrital (PDID) tanba kuaze Distritu sira projetu laiha kualidade hotu. 

 MAE Jorge Teme rekonese katak durante ne’e la dun iha monitorizasaun no responsablidade husi Kompania sira ne’ebe mak halo obra sira iha Distritu no Sub Distritu no iha Suku. “Prezidenti Republika Orseik (28/8) fo hanoin ba hau kona ba oinsa para bele kontinua halo monitorizasaun no supervizaun ba ita nia projeitu sira ne’ebe la’o iha kada Distritu, liu-liu Projeitu PDID sira, liu husi Prezidenti da Republika nia vizita no nia haree katak obra balun loos duni seidauk iha kualidade, falta de monitorizasaun ne’ebe siak para hadia kualidade,” Haktuir MAE, Jorge Teme ba Jornalista sira iha palacio Prezidensial hafoin hasoru malu ho Xefe Estadu, Kuarta (28/8). 

Nudar MAE, Prezidneti Republika husu atu kontinua halo superviziona no mantein komunikasaun ho Administrador no Xefi Suku sira nune’e bele hetan informasaun kona ba programa ne’ebe mak lao iha Distritu, Sub Distritu no Suku sira tanba durante vizita xefe Estadu nian, autoridade lokal sira, liu-liu Xefe Suku kestiaona kona-ba projeitu balun tama iha sira nia suku maibe laiha konesementu ho sira autoridade lokal no kualidade projeitu mos la diak. 

Husi failansu ne’e MAE promete katak, sei halo kordenasaun interministerial maske durante ne’e nia sempre fo hanoin ba nia maluk membru Governu sira seluk husi karta no komuniukasaun direta maibe mosu nafatin problema ne’e. 

 Tamba ne’e, ba oin membru Governu liu husi Ministeriu sira mellora nafatin kordenasaun ho lider lokal, lider komunitaria ne’ebe mak servisu besik liu povu atu bele haree ba dezenvolvimentu povu nian. 

.

“Tempu Badak PM Xanana Sei Ba Fali KAK”

.

Jornal Nacional Diario - Kinta-feira, 29 Agusto 2013

Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao iha tempu badak sei aprezenta-an fali ba Komisaun Anti Korupsaun (KAK), atu responsabliza ba ninia resposta ne’ebe nia (Xanana-red) hakerek hodi hatan ba perguntas KAK nian iha fulan Kotuk.

 “Tempu badak hau sei hasoru malu fali ho KAK, komu hau husu ba sira atu komprende, sira haruka perguntas mai, hau hatan tiha mak hau bele ba fali, atu entrega resposta sira ne’e,” informa Kay Rala Xanana Gusmao ba Jornalista sira, iha Aeroportu Internasional Prezidenti Nicolau Lobato, Comoro Dili, hafoin fial husi vizita trabalho ba Thailandia, Tersa (27/8).

 Xanana informa katak, KAK kumpriende ninia situasaun tanba hanesan Xefe Governu, ne’ebe okupadu ho servisu, entaun ninia resposta ba KAK ne’e liu husi eskrita.

 “Komu KAK mos komprende, tanba hanesan Xefe Governu, hau la iha tan tempu atu konsentra ne’e mak hau hein hela sira,” dehan Xanana. Xanana dehan, KAK bolu Primeiru Ministru dala ida, tanba foin lalais ne’e, PM Xanana ba aprezenta dokumentus deit.

 “Dokumentus sira ne’e hodi premiti KAK atu iha ninia konesementu didiak kona-ba prosesu sira ne’e hotu, tanba ema hotu hatene katak, lei konstrusaun Estadu Governu AMP mak haruka ba Parlamentu aprova,” Xanana esplika.

Xanana haklean katak, maske nia (Xanana-red) hanesan xefe Governu, maibe nia mos hanesan entidade publiku ida, tanba artigu V kona-ba lei ne’e iha alina L hateten katak, KAK bele halo ezames ba iha livrus ka dokumentus no prosesu.

Tanba tuir Xanana, estadu Timor-Leste foin mak harii no sei buka nafatin dalan atu hadia, tanba ne’e Xanana hanesan Xefe do Governu lakohi atu impede prosesu sira ne’e.

 “Tempu ne’e atu to’o bainhira mak sira bolu hau, haul abele manda sira agora depende hau hein de’it, tanba lei dehan hau tenki kolabora no obrigasaun,” Xanana koalia.

.

“Osan Bele Tiru Monu Fe Sarani Katolika”

.

Jornal Nacional Diario - Kinta-feira, 29 Agusto 2013

Filosofia piadus nebe funu nain sira dala barak uza hodi konsensializa povu ne’e iha tempu rezistensia katak, Timoroan sira ne’e kilat musan tiru la tama maibe osan tiru dala ida monu kedas.

 Filosofia ne’e mos repete iha tempu ukun an ne’e, Timor-Leste ne’ebe maioria sarani katolika ne’e ninia fe monu tamba relijaun seluk tama mai lori osan sarani barak halai tuir hodi husik ninia relijaun orijin.

 Akontesementu sira ne’e halo Membru Parlamentu Nasional preokupa maka’as tanba sarani katolika barak halai tuir osan hodi tama relizaun protestante Vitoria Familia no relizaun sleuk ne’ebe mai husi Sigapura.

Deputada Virgina Ana Belo hakfodak wainhira nia hala’o vizita ba Distritu sira liu-liu ba komunidade sira ne’ebe mak hela iha area rural tamba sira barak mak dada a’an husi relijaun katolika ba falirelijaun seluk tamba sira seluk lasu ho osan, fos, supermi no sasan sira seluk.

“Hau nia aman sarani ka hau nia testamunha kazamentu ne’e nia tama ona hau hakfodak tanba nia ne’e ema ida ne’ebe mak mai husi eis Frater,” hatete Deputada Virgina Ana Belo iha Parlamentu Nasional liu husi plenaria kada semana rua ba komisaun permanente sira, Kinta (28/8).

 Deputada ne’e haree iha komunidade sira ne’ebe mak iha area rural katak, ema ho kor oin-oin mak hala’o programa ne’e, liu-liu ba Timor oan sira ne’ebe mak la’o ho malae sira ba lasu komunidade ho osan, supermi no fos.

 Reprejetante povu ne’e dehan, Mala’e ho Timor oan sira ne’ebe mak la’o hamutuk ba lasu komunidade sira ho osan ne’e parese sira simu ona no muda ona relijaun tamba sira iha area rural ekonomia fraku barak mak halai ona ba tama iha ne’eba.

Tan nee nia husu ba padre no madre sira tenki la’o hodi kontrola situasaun ida ne’e, deputada ne’e hateten tan padre ho madre sira menus maibe tenki la’o ba to’o iha area rural sira ka liu husi katekista sira mos bele hala’o maibe labele tur deit hodi kritika deit Governu.

Iha deputada ne’e nia intervensaun, Deputadu Leonel Marcal husu atu labele jeneraliza relijaun protestan sira tamba iha Timor laran tomak agora mosu relijaun oin-oin hanesan relizaun ne’ebe mai husi Singapura nian, Vitoria familia inklui relijaun sira seluk.

“Hau deklara hau nia an katak, hau ema protestante maibe hau husu ba ema hotu-hotu katak relijaun barak mak agora mosu iha Timor-Leste, nune’e labele jeneraliza relijaun protestante deit,” deputadu Leonel husu.

.

“PR Taur Apela Ba Komunidade Atu Badinas Hodi Hetan Moris Diak”

.

Foto de Presidência da República de Timor-Leste - Facebook

Notisia Husi TVTL - Kuarta-Kalan, 28 Agustu 2013 

Prezidenti da Republika (PR) Taur Matan Ruak hala’o dialogu ho komunidade Suku Nahareka no iha dialogu ne’e komunidade preokupa ho kondisaun estrada ne’ebe liga ba iha Sub Distritu Quelekai no Suku. 

Iha Domingu foin lalais ne’e, Prezidenti da Republika Taur Matan Ruak akompainadu husi Sekretariu Estadu Politika Formasaun Profesional no Empregu, Ilidio Ximenes halo dialogu ho komunidade iha Suku nahareka hodi enkoraza partisipasaun komunidade nian iha dezenvolvimentu Nasional. 

“Buat ne’ebe ita halo ba ita nia nasaun iha tinan barak nia laran, ne’e etapa ida de’it, ita nia tugas seidauk hotu, imi nia seidauk hotu, hau nian seidauk hotu, ita hotu nian seiduak hotu, tamba ne’e hau mai tan dala ida para ita hamutuk sai ida deit atu manan tan dala ida, trabalho foun ne’ebe ita nian agora maka moris diak e moris diak sei la monu husi lalehan, moris diak ema sei la fo husi bandeiza, moris diak mai husi ita nia servisu, ita nia badinas no ita nia kosar ben, Timor bele kiak to’o nebe nia nunka ba tane liman ba ema ida, tamba nia iha nia dignidade iha fiar nia laran e ohin tempu ona para ita hamutuk,” dehan PR Taur. 

Durante dialogu komunidade hato’o sira nia preokupasuan kona ba kondisaun estrada no dezastre naturais ne’ebe estraga komunidade nia ai-horis. NUne’e mos kona ba kondisaun Estrada ne’ebe la diak, SEPFOPE, Ilidio Ximenes husu ba lider komunitariu sira atu hato’o proposta hodi Governu bele responde. 

.

Profesionais Saude Sai Vitima, “LH Husu KAK Investiga Klinika Bairo Pite”

.

Notisia Husi TVTL - Kuarta-Kalan, 28 Agustu 2013

Profesionais Saude iha Klinika Bairo-Pite la menta ho jestaun ne’ebe implementa iha Klinika ida ne’e, lamentasaun ne’e hato’o liu husi konferensia da imprensa ne’ebe hala’o iha ONG Luta Hamutuk.

Enfremeira Maria Freitas hateten iha konferensia da imprensa katak, ema estranjeiru mak hetan oportunidade ka kargu importante iha Klinika Bair-Pite, Dili.

“Osan ne’e ba klinika ba Tuber kolojia ne’ebe aprova husi Parlamentu nasional, liu husi senor Prezidenti Taur Matan Ruak, osan sira ne’e hatam hotu ba second-Akam, ami mos Timor oan ne’ebe servisu tinan barak ona ba area saude nia no iha konesementu masimu ba pozisaun neebe ami lakohi atu sai atan beibeik ba ema estranjeiru sira ne’ebe servisu iha klinika Bair-Pite, klinika Bairo Pite ne’e hamrik iha nasaun Timor la’os iha nasaun Australia ne’ebe dotor Daniel entrega klinika ida ne’e ba nasaun sleuk sein konsiderasaun ba nasaun Timor Leste, liu-liu ba Ministeriu da Saude,” dehan Profesional Saude.

Relasiona ho problema ne’ebe mosu iha Klinika Bairo Pite ne’e, Direktur ONG Luta Hamutuk Mericio Akara husu responsabldiade Ministru Saude atu rezolve problema ne’e.

 “Luta Hamutuk hakarak ezizi ba Ministru Saude, senor dotor Sergio Lobo atu tau atensaun hodi konsidera problema hirak ne’ebe mak staf Timor oan hato’o ona ba Ministeriu saude atu rejolve tuir mekanismu ne’ebe mak iha,” dehan Akara.

Luta Hamutuk mos ezizi ba KAK atu halo investigasaun ba klinika Bairo Pite tamba hetan ona keixa husi pesoal da saude ne’ebe servisu iha klinika ne’e.

.

“TL Konsidera Kompania Oilex Australia La ‘Vale’ iha JPDA”

.

Jornal Independente - Kuarta-feira, 28 Agusto 2013 

Governu Timor Leste la preokupa pozisaun kompania Oilex, Australia ne’ebe hakarak dada aan husi area Joint Petroleum Development Area (JPDA) ba perfurasaun posu mina foun. 

 Governu konsidera ezistensia kompania Oilex iha area JPDA la importante karik hakarak sai, tanba kompania internasional barak mak hakarak investe iha area JPDA ne’e. 

Durante kontratu tinan (7) kompania petroleum Oilex husi Australia hahu manan tender hodi halo prefurasaun no esplorasaun inklui studus ba bloku ne’e ho Governu Timor-Leste iha tinan 2006. “Ami laiha konesementu ba kompania Oilex ida ho inisisativa dada an husi area JPDA, tanba ami laiha autorizasaun no aprovasaun husi Autoridade Nasional Petroleum,” hateten Ministru Alfredo Pires ba INDEPENDENTE, Tersa (27/8), iha palasiu Governu. Ministru Alfredo Pires konsidera kompania Australia ne’e laiha responsablidade nu’udar empreza internasional. 

 “Laiha problema sira hakarak sai-sai ba, tanba sei iha tan kompania rua nolu resin hanesan Chonocophilips no Woodside inklui kompania Joint Veature sira ne’ebe to’o agora sei mantein pozisaun mak mai investe iha area konjunta ne’e, ne’ebe ita lalika preokupa ho sira atu dada aan, tanba sira laiha razaun klaru kona ba dada aan,” esplika Ministru Alfredo Pires. 

 Ho kestaun sira ne’e, Ministru Alfredo aviza kedas ba kompania sira iha tasi Timor atu lalika mete ka kaor ho kestau politika ba kazu CMATS entre nasaun TL ho Australia, tanba kazu ne’e politiku. 

Nia hatutan, kompania internasional sira iha direitu atu koalia hodi deskute, maibe atetude nuudar emprezariu la tuir ona kontratu, tanba bainhira manan tender no asina ona kontratu, ne’e labele kontra fali. 

“Oilex iha dever ida atu halo profurasaun ne’ebe kusta volta milliaun U$30 hodi kumpri sira nia kna’ar, tanba bloku ne’ebe Timor-Leste oferes laos ba ema arbiru atu sai konforme sira nia hakarak,” relata Ministru Alfredo. 

Tanba ne’e, Alfredo Pires dehan, husu ba Autoridade Nasional Petroliu (ANP) tenke mantein pozisaun kontratu ne’ebe TL ho kompania Oilex ida asina, no labele ses husi akordu ne’e, tanba kompania oilex laiha forsa hodi fo bloku JPDA ba kompania seluk. Antes ne’e Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao deskonfia kompania Oilex husi Australia ne’e dada aan tanba tauk selu taxa ba Governu Timor-Leste.

.

PN Laiha Ajenda Ba Lei Vitalisia “LH Konsidera Membru PN Iha Interese Hakarak Goza Pensaun Vitalisia”

.

Jornal Nacional Diario - Kuarta-feira, 28 Agusto 2013 

Direktur Ezekutivu Luta Hamutuk (LH), Mericio Akara hateten katak, Parlamentu Nasional (PN) to’o agora laiha ajenda diskuti lei pensaun vitalisia maske sira tau ona perioridade ba komisaun A. 

Sira (membru PN) sehan sira deskute lai lei rai, Anti Korupsaun, Maibe lei pensaun vitalisia mos importante, oinsa ma k sira dada ba mai lakohi halo diskusaun lalais, ne’e tanba relasiona ho sira nia interese, basa eis deputadu sira menikmati ona ne’e. 

 “Sira nia konflitu de interese ne’e mak halo sira la’o neineik liu no mos sira lakohi deskuti nune’ebe bainhira mandatu hotu sir abele goza,” dehan Mericio.

 Lolos sira iha komitmentu no boa vontade atu muda, sir abele deskute no aprova bainhira deputadu prezente 50+1, maibe problema mak sira mos hakarak goza. 

 “Sira mos hakarak aproveita benefisiu husi lei ne’e rasik, nune’e mak sira la kohi dudu lei ne’e ba oin, lei ne’e fo todan ba OGE, maibe Estadu la benefisiu maka’as husi investimentu ida ne’e no ema la produtivu ona goza deit,” tenik Akara. 

Deklarasaun Mateus de Jesus katak, deputadu ne’ebe ativu simu osan trez mil eital ne’e tanba aumenta ho fasilidade sira seluk, neebe la ativu ona ne’e fulan ida simu U$1500 fulan ida. 

“Hau fo hanoin ona ba Prezidenti PN atu kuidadu ho kestaun ne’e, tanba ita deside eis titulares sira, se ita analiza ho diak bele halo problema ba ita nia Estadu, neebe agora lei ne’e iha ona Komisaun A atu diskuti, maibe deputadu balun ulun toos nafatin,” dehan Deputadu Mateus. 

.

Povu Centavus 50 Loron Ida “Eis Titulares Idade Produtivu Moris Ho US$ 1500”

.

Jornal Nacional Diario - Kuarta-feira, 28 Agusto 2013 

Sosieade sivil konsidera membru PN laiha fuan atu reve lei pensaun vitalisia, tanba sira hakarak iha Timor-Leste ne’e iha ema balun deit mak goza hanesan realidade hatudu eis titulares ne’ebe sei idade produtivu hela lakontribui, maibe bele moris ho vensimentu US$ 1500 kada fulan, kuitadu ho povu kiik ne’ebe moris ho centavos 0.50 loron ida no halerik nafatin ba nesesidade baziku hanesan be mos, estrada, ekonomia baziku inklui nesesidade infra-estrutura sira seluk. 

 Eis titulares husi Parlamentu Nasional no Governu simu osan US$1500 kada fulan no membru PN ne’ebe ativa simu salariu U$3200 kompostu husi gaji pokok US$1500, aljamentu aluga uma hamutuk US$750, gazolina fulan ida US$240 no mnautensaun ba kareta U$500. 

Diretur Interinu Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro Fernandes hateten, pensaun vitalisia ne’e tenki iha hodi rekonese ita nia eis titulares sira, maibe laos husik livre nune’e deit, lei ne’e tenki difini didiak, eis titulares ne’ebe mak merese hetan pensaun husi Estadu. 

Nia hatutan, eis titulares balun idade produtivu los, lolos sira tenki kontribui ba dezenvolvimentu Estadu ne’e, laos sira sisi deit estadu atu rekonese sira. 

Tuir Asosiasaun HAK, pensaun ba eis Titulares ne’e tenki redus kada tinan to’o tinan ida ikus ba eleisaun fali ne’e nia porsentu ne’e Zero tiha ona, maibe ne’e ba idade eis titulares sira ne’ebe mak produtivu, sira ne’ebe katuas duni ona no sente labele ona sira ne’e merese hetan 100%. 

Maske PN tau ona konsiderasaun ba lei pensaun vitalisia liu-liu Komisaun A atu debate, maibe HAk husu ba membru PN atu konsisten, se lei pensaun vitalisia mak tau ona ajenda tenki kontinua deskute no hare vantazen no dezvantazen no halo revizaun ba artigu balun ne’ebe hamosu injustisa iha sosiedade, maske PN mos iha perioridade lei seluk. 

“Lei ne’e rekonese ema balun deit mak goza maske ita hotu kontribui ba hari’i Estadu, hau husu atu membru PN iha fuan, nune’e ajuda sidadaun hotu servisu maka’as hasai pordusaun rai laran,” dehan Manuel Monteiro Fernandes ba JNDiario Tersa (27/8) nia kna’ar fatin Palapaco. 

.

“Eskola 4 Setembru UNAMET Kobra Osan Ba Estudante”

.

Jornal Independente - Kuarta-feira, 28 Agusto 2013

Ministeriu Edukasaun (ME) liu husi departementu Nasional Curiculo no Avaliasaun Eskolar (NCAE), konsidera Diretor no Professor sira halo kobransa osan illegal ba Estudante Sekundaria no. 4 Setembru UNAMET Dili, hodi sosa fasilidade ezame nasional nian.

Diretor NCAE, Fernando M. Gama konsidera kobransa ne’e illegal, tanba ME rasik nunka fo orientasaun ba sira no laiha lei ida mak konsagra katak sira halo kobransa ba estudnate sira no tenke selu eskola.

“Portanto professores mak halo duni kobransa ba estudnate, liliu eskola publiku hanesan Ensino Sekundariu 4 Setembru ne’e illegal no ita konsidera hanesan auto krime ne’ene mak sira labele halo,” hateten Diretor NCAE, Fernando M. Gama ba INDEPENDENTE (27/8).

Nia dehan, departementu Diresaun nasional Curiculum no Escolar (DNCE) prepara orsamentu hodi fasilita izame nasional ne’e.

“Se akontese hanesan ne’e, estudante inan-aman sira tenke lori kazu nee ba Diretor Distrital no Superitendente Distrital tanba sira mak hare kona ba administrasaun nivel Distritu no Nivel baze iha inspetor eskolar sira tenke entrega dokumentus nudar provas ida, deois ida ne’e hanesan baze legal para entrega ba perte kompotenete hodi halo fiskalizasaun no monitorizasaun iha baze,” nia informa.

Nune’e, nia husu atu halo investigasaun profunda ba profesores ne’ebe halo kobransa ne’e. Kestaun ne’e, Xefe Komisaun Ezame Nasional no Lokal, Ensino Sekundario 4 Setembru, Silvario da Costa rekonese katak, Primeiru professor sira kobra dollar U$3.50 ho total estudante terseiru ano hamutuk nain 923.

 Kobrans ane’e sira konsidera la’os illegal, tanba orsamentu atu sosa fasilidade izame nasional hanesan hasai foto U$2, ba dena klase U$1, no kartaun no 50 centavos ba koresaun soal loron tolu nian. “ami hakarak klarifika katak, kona ba kobransa ne’e ami halo U$3.50 ne’e laos ba urilizasaun ami ninia nesesidade, maibe labarik sira nia nesesidade,” nia hateten.

 Maski sira hatene hahalok ne’e kontra lei, maibe sira pronto ba hata’an iha Tribunal, bainhira ME halo investigasaun ba nia, nune’e ezame nasional sei akontese iha fulan Setembru mai.

,

“Pessoal F-FDTL Uza Kilat Estadu Ba Kasa Animal”

.

Jornal Independente - Kuarta-feira, 28 Agusto 2013

Governu lokal simu keixa husi komunidade sira katak, durante ne’e iha membru military balun ne’ebe utiliza karreta estadu nian hodi halo kasa animal, iha Distritu baucau. Administrador Distritu Baucau, Antonio Agusto Guterres hateten, membru military rua ne’e hamutuk ho lider komunitariu balun kalan uza karreta estadu no kilat ba hala’o kasa illegal ba animal fuik sira hodi hatama iha restaurante sira atu bele hetan osan.

“Keixa ne’ebe hau nia komunidade sira fo mai hau no sira rasik haree ho matan hahalok membru Forsa rua ne’e iha sira nia area,” dehan nia, iha Suku Ostiku Baucau (27/8).

Tanba ne’e, nia husu ba komunidade sira atu tau matan nafatin ba membru F-FDTL ho PNTL nian ne’e hodi hasai mos sira nia filmazen. “Imi tenke hasai nia filmazen atu nune’e hanesan evidensia forte ida mai ita atu bele ita kondena sira,” hameno Administrador ne’e. area ne’ebe mak membru F-FDTL sira ne’e hala’o kasa mak area Aravela, Ostiku, no Luilubo, animal fuik nee maske bandu maibe sira kasa mak hanesan rusa, fahi fuik, laku, manu tafui no animal seluk tan.

Iha fatin seluk, xefe Estado Maior, Brigadeiru Fiolmeno Paixao husu ba adiministrador atu hato’o karta eskrita ruma kona-ba membru ne’ebe mak hala’o kasa animal ba komandu.

“Hau husu Administrador hato’o karta mai ami para ami bele prosesa sira,” Filomeno hateten.

Nia hatutan tan katak, keixa ne’e tama ona ba sira mak sira foin haruka ba iha departementu justisa F-FDTL nian para halo prosesu ba membru sira ne’e.

Tanba ne’e, husu ba komunidade sira tomak atu nafatin tau matan ba membru F-FDTL sira, tanba ho kontribuisaun komunidade nian mak bele hadia diak liu tan forsa ne’e ba oin.

.

“PR Taur Sei Fo Palestra Iha Asembleia ONU”

.

Foto de Presidência da República de Timor-Leste - Facebook

Jornal Nacional Diario - Kuarta-feira, 28 Agusto 2013

Prezidneti Republika (PR) Taur Matan Ruak, reprezenta Estadu no Povu Timor-Leste sei ba hato’o nia palestra iha Asembleia Jeral Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) ne’ebe lokaliza iha Nova Iorque, Norte Amerikanu.

PR Taur sei hato’o nia palestra iha ONU dia 24 to’o 26 fulan Setembro tinan ida ne’e. Antes atu ba Nova Iorque, Xefi Estadu sei hala’o Uluk Vizita ofisial ba nasaun amigu Portugal.

 “Sr. Prezidenti sei ba vizita ofisial iha Portugal depois husi Portugal ami sei ba to’o iha Nova Iorque Nasoens Unidas iha dia 24 ne’ebe durante 24 ate 26 hanesan ne’e, Sr. Prezidenti sei iha Nova Iorque, sei halo diskursu i reprejentasaun ita nia povu no ita nia Estadu,” Informa Ministru Negosiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK) Jose Luis Guterres ba Jornalista sira iha Palacio Prezidensial Aitarak Laran, Dili, Tersa (27/8).

Ho Agenda Xefe Estadu nian ne’e, Xefi Diplomata ne’e hateten katak, Ministru Negosiu Estranjeiru iha obrigasaun atu fo informasaun ba Xefi Estadu kona-ba vizita Xefi Estadu nian iha rai ne’eba.

Husi agenda vizita ofisial Xefi Estadu nian ne’e maka Prezidneti Sinkroniza ho Governu hodi koalia kona-ba mekanizmu impaktu husi vizita importante xefi Estadu nian ne’e.

Iha enkontru ne’e akompanha husi MEPCM. Agio Pereira, MPRM, Alfredo Pires, Ministru negosiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK) Jose Luis Guterres no Embaixador ba Reinu Unidu, Joaquim Fonseca.

.

“Politika La Tempu Ona Ba TL”

.

Jornal Nacional Diario - Kuarta-feira, 28 Agusto 2013

Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao hateten katak, agora ba oin ne’e, la’os tempu ona ba Timor-Leste (TL) atu halo politika, maibe tempu atu haree ba ekonomia no dezenvolvimentu.

“Agora ne’e la’os seguransa no la’os politika ona, reprezetante ONU ne’e bele mai hodi hasoru sosieade sivil, imprensa, opozisaun, Igreija atu haree ita nia Estadu ne’e la’o halo nusa ona, li-liu kona ba ekonomia ho dezenvolvimentu,”Sublinha PM Xanana ba Jornalista Tersa (27/8) iha Aeroportu Internasional Prezidenti Nicolau Lobato, hafoin fila husi nia vizita ba iha tailandia, tanba TL hakat liu tiha ona problema inseguransa, tanba ne’e tenki fokus ba nasaun sira ne’ebe mak hakarak ajuda karik, tenki fokus ba ekonomia no dezenvolvimentu,” Sublinha Xanana.

 “Hau nia vizita ba Tailandia nudar Search person ba komisaun escape durante tinan ida, Escape ne’e komisaun ba ekonomia, Sosial ba ASIA pasifiku, hau ba tanba hau nia pozisaun hanesan search person maibe, hau ba tanba Governu tailandia maka halo inisistiva ida hodi bolu rai 62 husi Asia Pasifiku nian, atu ba komesa deskute ona relatoriu ne’ebe Sekretariu Jeral bangkimos fo sai ona kona ba high level panel,” informa Xanana.

Ralatoriu ne’e Prezidenti Indonesia, Liberia ho Primeiru Ministru Yuke nian, integra tiha ona ba Sekretariu jeral ONU hodi fo sai ba publiku, esklarese Xanana. Tanba komisau escape ne’e iha Bangkok, Thailandia aproveita ida ne’e bolu hotu rai sira ne’ebe iha Asia Pasifiku nian, hodi komesa deskute dadauk ona, salienta Xanana.

“Kona-ba MDG’s iha progresu iha rai balun, no ita rasik mos iha progresu ba buat balun, maibe laiha rai ida ke konsege to’o 2015 hatan ba objetivu ida,” tenik Xanana.

Xanana hatutan, tinan ida ne’e Governu sei hala’o diskusaun barak, para rai hotu-hotu bele simu hanoin sira ne’e hodi bele komprende.

“Hau nia vizita mak ida ne’e, laos vizita ba servisu, tanba ita iha konkordansia ida ho ONU katak, UNMIT nudar misaun ida ba ona, maibe ita iha reprezetante ida, la hela iha ne’e, maibe mai hamutuk ho ita para haree no tenke halo report beibeik ba Sekretariu jeral ONU kona ba ita nia situasaun jeral iha rai laran,”dehan Xanana.

Tanba Timor Leste mak lidera G7+, sei iha tan ema ida husi ONU atu mai TL, atu TL mos iha konfiansa bainhira koalia kona-ba g7+, relata Xanana.

,

“Governu Laiha Vontade Kombate KKN”

.

Jornal Nacional Diario - Tersa-feira, 27 Agusto 2013 

Sosiedade Sivil konsidera membru Parlamentu Nasional (PN) no membru Governu sira laiha vontade atu kombate Korupsaun Kolusaun no Nepotismu (KKN), tanba to’o ohin loron laiha vontade no komitmentu deklara rikusoin ba Tribunal Rekursu (TR). 

“Importante membru PN, Ministru no Sekretariu Estadu bele banate tuir asaun pro-ativu PR Taur nian, tanba membru PN mak reprezenta povu halo lei no membru Governu mak ezekutador ba Orsamentu Geral do Estadu, se sira la tuir, entaun sira hatudu katak sira la iha boa vontade no komitmentu atu kombate KKN,” Diretur Ezekutivu Luta Hamutuk, Mericio Akara ba JNDiario, Segunda (26/8) liu husi Via Email. 

 Mericio Afirma, to’o ohin loron laiha membru PN no Membru Governu ida mak deklara riku soin, entaun sira trai fali kompremisiu politika ne’ebe mak sira halo durante kampanha nia laran katak sira atu la tolera ba KKN. 

 “Se sira la halo tuir, publiku bele interpreta katak sira dala ruma toman ona komete KKN, ne’e mak sira moe atu deklara ba publiku ka sira hakarak kontinua sira nia hahalok pratika KKN iha sira nia servisu fatin,” koalia Akara. 

Nia dehan, Prezidenti Republika Taur Matan Ruak rasik deklara ona ninia riku soin ba Tribunal Rekursu, tinan kotuk liu ba ne’e sosieade sivil konsidera PR Taur sai inspirasaun ba membru PN no Membru Governu, tanba ukun nain ida tenki iha boa vontade no komitmentu implementa lei, maske lei ne’e rasik la obriga. 

Direktur Ejekutivu Luta Hamutuk haktuir, maske la iha obrigatoriu husi lei atu deklara riku soin ba TR, maibe tenke iha boa Vontade no pro aktivu, se hakarak prevene KKN iha Timor Leste. Entertantu iha semana kotuk, liu ba ne’e Primeira Dama, Isabel Ferreira ho Esperansa membru Governu balun bele onestidade ba saida mak sira hodi deklara riku soin ba Tribunal Rekursu hodi rejista ba riku soin ne’ebe mak iha. 

Deklara riku soin ba Tribunal Rekursu ne’e reguladu iha lei numeru 7/2007 katak, orgaun soberanu hotu hahu husi Prezidenti da Republika, Prezidenti Parlamentu Nasional, Primeiru Ministru no Prezidenti Tribunal de Rekursu halo deklarasaun ba riku soin dentru loron 60 hafin simu posse no mos deklarasaun anualmente ba andamentu riku soin orgaun soberanu sira ne’e.

.

“Povu Nahareka Tanis Hasoru PR Taur”

.

Foto de, Presidência da República de Timor-Leste

Jornal Nacional Diario - Tersa-feira, 27 Agusto 2013

Povu Suku Nahareka, sub Distritu Ossu, Distritu Viqueque tanis hasoru Prezidenti Republika, Taur Matan Ruak tanba iha fulan hirak liu ba Dezastre Naturais akontese iha suku refere hodi fo ameasa ba komunidade wainhira iha fulan hirak liu ba udan la para.

Durante rai monu iha fulan Junu no Jullu liu ba halo komunidade suku refere sente la seguru tamba rai ne’ebe haleu komunidade iha suku refere kuaze atu monu hotu.

Maske problema inundasaun ne’e mosu maibe laiha parte Governu ida mak haree fatin hirak ne’e hodi salva komunidade sira nia plantasaun, uma komunidade nian. Lia nain Suku Nahareka Marcelino wainhira simu Xefe do Estadu hateten katak, Suku nahareka atu naben tamba kuaze suku nia sori-sorin rai monu no nakfera hotu tanba dezastre naturais, plantasaun komunidade mos estraga barak, maibe governu la tau atensaun.

“Nai Prezidenti ami suku nahareka inklui mos suku Uaibobo nian balun mak rai halai, maibe liu-liu Suku nahareka mak rai atu monu hotu no naben tamba sori-sorin rai atu monu maka’as los,” inform alia nain ne’e. nune’e liu husi dialogu nee, Xefe Estadu ba haree diretamente dezastre naturais ne’ebe mak mosu iha Suku nahareka.

Entertantu, Husi vitima Dezastre naturais ne’ebe mosu, oras ne’e dadaun seidauk hetan ajudus husi Governu, maske Tekniku Ministeriu Solidaridade Sosial (MSS) foti dadus kjona ba estragus ne’ebe mak komunidade iha.

Iha Vizita xefe Estadu, Taur Matan Ruak nian ba dezastre naturais akompania husi Sekretariu Estadu Politika professional no Empregu (SEPFOPE), Ilidio Ximenes inklui mos Xefe Estadu nia komitiva no autoridade lokal sira.

.

“Komunidade Selu Bee Moss U$200 Kada Fulan”

.

Jornal Nacional Diario - Tersa-feira, 27 Agusto 2013 

Governu eziji komunidade kiak ne’ebe presiza konsume bee moos tenke selu U$200 dolar Amerikanu kada fulan. Komunidade balun hakfodak tebes bainhira ba selu taxa bee moos iha banku ho folin U$200. 

Antes ne’e, Sekretariu Estadu Agua, Saneamentu no Urbanizasaun Eliaz Moniz deklara katak, tarifa selu bee mos sei baratu liu deoende uzus, nia dehan, ba kada uma kain folin rihun 1 metro/kubikus konsumidores sei selu sentavus 0,20. JOsefa de Fatima (41) komunidade Surik Mas hatete, selu taxa bee moos la refleta sira nia rendimentu loro-loron nian, nia dehan, laos la aseita atu selu bee moos maibe pelumenus Governu mos hare ba rendimentu sira nian tanba sira lahatene governu sura oinsa derepenti deit ba selu iha banku nia kustu to’o U$200. 

“Ami nia rendimentu kada fulan U$115 deit, ami han hemu deit la to’o ona, ami nia osan ba selu deit bee moos la to’o, se ami selu hotu iha fulan ida nia laran ne’e ami han saida, ne’e ami la mate ka,” dehan Josefa ba Jornal Independente iha nia hela fatin, Surik Mas (26/8). 

Nune’e mos, komunidade kakaulido hatete, ukun an atu moris diak maibe ahi mos selu, bee mos deit mos selu to’o dollar atus ida ka rua kada fulan, ne’e halo nusa, Governu estuda kondisaun povu nian ka lae, kada fulan povu hetan rendementu hira. 

“Hau laos la konkorda selu bee maibe pelumenus Governu mos tenki hare lai no estuda lai ami povu ne’e nia salariu fulan ida la hanesan ho Ministru ka Deputadu sira,” hateten Dimas. 

Iha aftin seluk, Costancio Soares (42) komunidade bairo-Pite hatete, se kustu bee ne’e maka’as hanesan ne’e diak liu Governu mos hanoin tenke hasa’e tan salariu funsionariu sira nian no halo lei ida hodi regula tan salariu trabalador sira seluk. 

 “Ami funsioanriu ne’ebe mak simu salariu minimu deit selu la bele ona, sa tan ami nia maluk ne’ebe mak la servisu loro-loron servisu iha to’os deit ne’e oinsa, Governu la oho nia povu ka,” dehan Constancio. 

Ba kestaun ne’e, komunidade husu ba governu liu husi dirasaun SAS atu hare ba asuntu ne’e hodi povu labele sai vitima iha tempu ukun rasik an ne’e, liu-liu atu selu bee mos tenki bazeia ba rendimentu povu nian. 

.

Dom Basilio: “PM Xanana La Kontenti Ho Nia “Saseluk”

.

Jornal Nacional Diario - Tersa-feira, 27 Agusto 2013 

Bispo Dioseze Baucau, Mgr. Basilio do Nascimento, haree katak, durante tinan ida ne’e, Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao, la dun kontenti ho nia “saseluk” (Membru Governu-red), tanba ne’e, PM Xanana Deside halo reflesaun ho nia membru sira iha Dare, foin lalais ne’e. 

 Bispo Diocese Baucau, Dom Basilio do Nasciemtno dehan, maske PM xanana la kontenti ho governasaun, maibe fo tan tempo tinan ida, signifika, bolu atensaun atu haree membru Governu atu servisu no hadia an. 

 “Ita sidadaun iha prespetiva atu halo avaliasaun, liu-liu avalia ba rezultadu husi benefisiu ne’ebe mak ita nia governu no ukun nain sira halo ba ita no ba nasaun ne’e,” esplika Dom Basilio ba Jornalista iha Igreija Paroquia Motael, Dili, Domingo (25/8). 

Dom Basilio hateten, membru Governu sira tenke obdese no fo atensaun ba orientasaun xefi Governu nian atu bele hadia situasaun balun, maibe atu troka ka la’e, ne’e kompetensia Primeiru Ministru nian. 

.

“Lian Materna Difisil Implementa”

.

Jornal Nacional Diario - Tersa-feira, 27 Agusto 2013

Ministeriu Edukasaun (ME) liu husi Diresaun Kurikulum e Avaliasaun Eskolar rekonese infrenta difikuldade implementa lian maternal iha eskola, tanba estudante sira mai husi fatin oioin mak tuir prosesu aprendisazen iha eskola ida.

“Atu defende ita nia lian hanesan kultura ne’e klaru, tanba ida ne’e identidade ita nian, maibe hau hatene lian ne’e husi uma laran deit ema ida la hanorin no hau kontinua uza iha uma laran, maibe atu sai ba liur ne’e difikuldade boot la halimar,” dehan Diretur Kurikulum e Avaliasaun Eskolar Fernando Mouzinho Gama ba Jornalista sira, Segunda (26/08) iha nia kna’ar fatin Vila Verde, Dili.

Fernando Mouzinho hatutan katak, iha projetu pilotu implementasaun lian maternal ne’ebe implementa iha Distritu tolu Lospalos, Oecusse, Manatuto no mos foin lalais ne’e implementa iha Ermera, enfrenta dezafiu boot.

 “Ezemplu mak iha Lospalos maioria labarik ne’ebe mak koalia makasa’e ho fataluku ne’e bele, maibe, Maklero mos iha ne’e entaun imposivel ba professor ida atu responde ba situasaun sira hanesan ne’e,” hateten Fernando Mouzinho.

Ho ida ne’e, dehan Fernando Mouzinho, Ministeriu edukasaun sente difisil tebes atu implementa kobre iha Distritu hotu. Tuir nia, wainhira nivel konesementu labarik ne’ebe aas ba beibeik, entaun lian maternal ne’e la aproveita ona.

“Por ezemplu Profesor ida hanorin ho lian bar barak ne’e nia laiha kapasidade atu implementa, lian ida deit nia atu hanorin mos difisil ona, sa tan iha eskola ida mak labarik barak iha lian oi-oin ne’e oinsa, professor ida so bele hanorin lian tetum ho Portugues,” nia hateten.

Tuir nia hanoin, lian maternal ne’e la presiza ema seluk mak hanorin iha eskola formal, tanba nia aprende barak liu iha uma hamutuk ho nia familia sira. “Lian maternal ita tane no respeita nafatin hodi dezenvolve, maibe presiza dezenvolve iha familia laran, nia fundamenta.

Ne’eduni, katak Fernando Mozuinho, tuir academia nia presiza hanorin ho lian Tetum no Portugues.

.

“MKIA Fa’an Produtu Lokal Dodok Ba Komunidade”

.

Jornal Independente - Tersa-feira, 27 Agusto 2013

Durante ne’e produtu lokal ne’ebe mak Governu anterior, liu husi Ministeriu Turizmu Komersiu no Industria (MTCI) sosa oras ne’e dodok ona iha armajen, maibe Ministeriu Komeriu Industria no Ambiente (MTKI) kontinua fa’an ba komunidade sira.

Tuir fontes konfirmadu iha MCIA hatete, produtu lokal hanesan hare kulit, batar no koto ne’ebe mai husi programa Governu anterior nian agora dadaun dodok hotu ona iha armazen MCIA nian.

“Produtu lokal hanesan batar ho kilograma 50 ne’ebe mak uluk faan ho folin U$10, agora sira fa’an ba U$5 karon ida,” hatete fonte konfirmadu iha nia servisu fatin (26/8). Iha fatin ketak, Diretor organizasaun Naun Govermental (ONG), Luta Hamutuk (LH), Mericio Akara, konsidera akontesementu ne’e fala iha Politika MCIA, tanba politika IV Governu liu husi MCIA nia programa povu kuda governu sosa ne’e prinsipiu maka’as no diak, tanba atu mobiliza no anima agrikultor sira atu produs produtu lokal.

“Problema mak governu hatene sosa produtu lokal husi komunidade, maibe atu distribui ba ne’ebe governu rasik la hatene, ida ne’e problema distribuisaun entaun problema ne’e iha governu laos produtor, maibe governu sosa tiah mai tahu deit iha armajen e la hatene atu lori ba ne’ebe to’o dodok deit iha armajen laran,” hateten Akara.

Nia hatutan, MCIA mak laiha responsablidade no hakoi deit osan povu nia ba sosa produtu lokal ne’e, maske nia Vice Vice Ministru no Sekretariu Estadu nain tolu kedas, maibe ninia output laiha. “Sira kustu boot tamba sira selu ninia Ministru no Sekretariu Estadu, maibe atu jere deit armajen ida para rai sasan la bele dodok mos la hatene,” nia informa.

Nia dehan, sala ne’e internal MCIA, tanba la delega nia ema sira atu servisu ho diak no la fo orientasaun serviso entaun atu asegura programa povu kuda Governu sosa ne’e falla. MCIA tenke responsabliza tanba sa mak ida ne’e akontese, nia ne’e mal jestaun tanba konsidera ninia povu hanesan ema la importante ne’ebe mak produtu lokal aat mos kontinua distribui nafatin.

“Kuandu dodok ona la bele fa’an ba ninia komunidade sira, maibe sira tenke respeita povu, tanba sira la’os animal, maibe sira ne’e ema, tanba ne’e bele lori moras fali ba komunidade sira,” nia informa.

.

“Ema Deskonesidu Hakanek Mane Estranjeiru”

.

Jornal Independente - Tersa-feira, 27 Agusto 2013

Mane estranjeiru ida hetan kanek hafoin ema deskoinesidu ida ataka nia ho nia kolega iha estrada area Pantai Kelapa entre Timor Plaza no Pertamina, iha sabadu kuaze tuku 7.15 kalan.

Vitima sira nia kolega ida hateten, ba Independente orseik katak, nia kolega nain rua lao hela iha estrada, derepente motorizada ida ne’ebe mai husi dirasaun Pertamina, para iha sira nia oin.

 Hafoin para, ema ne’ebe kaer motorizada ne’e tuun no hakbesik nia kolega feto no koko tesi nia tali pasta. Motorizada nain ne’e karik koko atu naok pasta feto ne’e nian, dehan fotntes ne’e.

Maibe, feto ne’e hakilar no kaer metin nia pasta, tanba nia kolega mane mos ajuda nia kolega feto, ne’e make ma deskoinesidu ne’e hakanek nia kakorok.

 Hafoin minutu 20 hanesan nee, vitima nain rua ba klinika Stamford, kanek la dun boot maibe ran barak mak sai husi kanek ne’e. Sira nain rua informa ba polisia kona ba kazu ne’e iha kuaze tuku 10 kalan, maibe parte autoridade seguransa dehan katak sira labele kaer suspeitu tanba sira la khonese numeru plata no identidade suspeitu.

Maibe, Polisia sira dehan sira sei halo patroilamentu iha fatin akontesementu, dehan feto ne’e. Iha tinan kotuk mos ema xineza nain rua mate tanba hetan oho iha Hotel Garden beach, Hotel Pantai Kelapa, iha tinan ida ne’e mos mosu akontesementu lubuk ida hodi hasoru ema estranjeiru.

Ema Indonesia ida mos mate tanba hetan oho no Xineza ida kanek todan tanba hahalok husi ema balun iha area Komor fulan kotuk.

Ema balun mos koko atu ataka feto estranjeiru balun iha area Cristu rey iha fulan kotuk.

.

“Estrada Tokon $8 Kuak Fali Ona”

.

Jornal Independente - Tersa-feira, 27 Agusto 2013 

Estrada Ligasaun Rotunda Komoro to’o Palasiu Prezidensial ne’ebe Governu gasta osan hamutuk tokon U$8 hahu kuak fali ona, ne’e duni, komunidade sira husu ba Kompania Consorcio Nacional Timorense (CNT) ne’ebe kaer projeitu ne’e atu responsabliza. 

Zito Goncalves, komunidade aitarak-Laran hateten, estrada ne’e foin halo iha tinan ne’e, maibe seidauk halo tinan ida komesa nakloke fali ona no kuak. “Ita lahatene sira halo estrada ne’e garantia duni kualidade ga lae, foin mak uza fulan ida deit aat fali ona,” tenik nia, iha Aitarak laran foin lalais ne’e. 

Tuir nia, kompara ho kondisaun estrada ne’ebe mak halo iha tempu okupasaun Indonezia, durante tinan barak ona, maibe nia kondisaun sei diak liu fali ida ne’e mak foin halo. “Se hanesan ne’e, diak liu uluk ne’e labele sobu para gasta povu nia osan barak maibe la garante liu nia kualdiade,” nia esplika. 

Nune’e, tuir takxista David Soares katak, kondisaun hirak ne’e kuandu lakohi atu atende seriu no lalais sei hamosu dezastre ruma. 

 “Kuandu aat no kuak oituan ne’e, tenke mai hadia lalais, se lae kareta motor liu ba mai, bee mai nalihun tan, provoka nia kuak ne’e aumenta ba beibeik, ida ne’e fo ameasa boot ba kareta no motor sira,” tenik nia. 

Tuir observasaun diariu ne’e iha terenu nota katak, aliende estrada barak kuak husi Komoro to’o Ai tarak-Laran, iha parte PR nian, iha kuak rua ne’ebe mak kehe husi parte Servisu agua e saneamentu (SAS), iha semana hirak liu ba hodi hadia bee moos, depois taka deit fali ho rai. 

Ho preokupasaun hirak husi komunidade, ekipa diario ne’e tenta atu konfirma ho parte CNT no SAS nian, maibe seidauk hetan konfirmasaun ruma.

.

“MS Abandona Profesional Mediku 70 Husi Kuba”

.

Jornal Independente - Segunda-feira, 26 Agusto 2013

Ministeriu Saude abandona professional mediku jeral hamutuk nain 70 ne’ebe remata estudu iha Cuba no professional mediku jeral nain 5 husi Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL), tanba to’o agora seidauk halo prosesa dokumentu hodi tama funsionariu publiku. 

Total Estudante hamutuk nain 70 husi Kubano foti Fakuldade Siencia Saude Departementu Mediku Jeral halo Estudus durante tonan 5 iha Nasaun Cubanu no mai halo pratika iha Timor Leste durante tinan 1 hamutuk ho estudante nain 5 iha UNTL no hetan ona Graduasaun iha loron 3 Maior 2013 maibe MS abandona inklui la fo servisu ba sira.

“Depois graduasaun ami hamutuk nain 75 agora iha uma deit durante fulan hat (4) ona, hodi hein prosesu dokumentus atu sai funsionariu publiku maibe to’o agora seidauk,” dehan nia ba Jornalista hafoin hasoru malu ho Prezidenti Komisaun F iha Parlamentu Naisonal foin lalais.

Tuir nia, nia parte ba hatama vaga iha grupu sosieade sivil ne’ebe foka asuntu saude maibe ONG sira la simu sira ho razaun katak sira ne’e rekursu humanu estadu nian.

 “Ami sente triste tamba ita nia governu mak haruka no selu ami nia eskola maibe ikus mai abandona hela,” tenik nia. Nia dehan, tazaun ida ne’e mak dada sira nia insisiativa atu ba PN, liliu Komisaun F atu buka solusaun ba sira nia problema ne’e.

 “Ami mos ba cek ona ami ani prosesamentu dokumentus iha Komisaun Funsaun Publiku maibe dehan dokumentus seidauk tama iha ne’eba,” nia konfesa.

Nune’e sira husu MS atu prosesa lalais sira nia dokumentus funsionariu publiku nian hodi bele atende populasaun nia saude iha baze.

“Se lae estadu gasta osan saugate deit baa mi, tamba ami ba badiu iha uma deit,” dehan nia. Iha fatin hanesan, Prezidenti Komisaun F, ne’ebe trata ba asuntu saude, edukasaun, Veteranus no Igualdade Jenero, Virgilio Hornai hateten, estudante kuaze nain 75 ne’ebe kompostu husi estudante sira husi Cuba no UNTL, ne’e kumprimisiu katak, remata estudu sei ba iha MS atu kontribui sira nia matenek liu husi area saude, maibe oras ne’e dadaun MS abandona hela sira.

.

Alfredo Pires; “Governu Sei Kontinua Luta Lori Pipeline Mai TL”

.

Jornal Nacional Diario - Segunda-feira, 26 Agusto 2013

Ministru Petroleum no Rekursu Minarais Alfredo Pires hateten katak, wainhira estadu Timor Leste (TL), mak hapara negosiasaun dada ipeline mai TL, ne’e hanesan mos TL rende ba ukun-an.

“Kestaun hapara negosiasaun ne’e, hau hanoin hanesan mos husu uluk ita hapara funu ba ukun an nian, tanba ne’e sosieade sivil tenki hanoin didiak ba asuntu ida ne’e,” dehan Alfredo Pires ba Jornalista sira Sabadu (24/8) iha Palacio do Governu.

Alfredo Pires akresenta katak, Governu sei kontinua ho ninia esforsu atu dada pipeline mai iha Timor, tanba Governu galo ona estudu lubuk ida ne’ebe hatudu, no agora Governu iha tan esforsu ida iha pozisaun seluk.

Se Luta Hamutuk hakarak rende ona, ida ne’e konforme sira nia esforsu no sira nia brani ati infrenta situasaun ida ne’e, maibe hakarak hateten deit katak, governu sei la muda virgula ida kona ba negosiasaun ida ne’e,” realsa Alfredo.

Tuir Alfredo kuandu husik kazu ne’e ba jerasaun foun sira mak atu halo negosiasaun, maibe sira mos tenke akompania prosesu ida ne’e, tanba prosesu ida ne’e naruk.

Nia hatutan maske prosesu ne’e la’o neineik liu, maibe entre Timor-Leste ho Australia iha alternativu seluk ne’ebe interese atu rezolve kestaun ne’e.

 “Ita tenki liu duni husi provas ida ne’e, atu hatudu provas konkretus, estudus detailadus, i iha mos negosiasaun balun ne’ebe ita presiza halo,” dehan Alfredo Pires.

Alfredo Pires mos haklean liu tan katak, sosiedades sivil labele preokupa ho advogadu TL nian ne’ebe mai husi Inglatera, tanba tuir sistema legal ne’ebe eziste ona, tenki lao tuir duni dalan ida ne’e.

“Prosesu ne’e presiza tempu, la’os ita atu halo tuir konforme ita nia hakarak, tanba prosesu aprendisazen iha ninia tempu, no sira tenke resposta,” afirma Alfredo.

Tuir Alfredo Pires, situasaun ida ne’e mos iha risku nia laran, maibe tenki la’o tuir dalan ida ne’e, atu bele muda situasaun ida ne’ebe agora dadaun ne’e iha, tanba prosesu ida ne’e laos deit kona ba kestaun pipeline nian, maibe tenki hanoin mos ba futuru, jerasaun foun sira ne’ebe mai.

 Tanba ne’e labele hare governu nia simplistic deit, i hanoin atu hapara negosiasaun ne’e ladiak ba debate ida ne’e.

.

“Diretur LH Duvida Ho Negosiasaun Pipeline Mai TL”

.

Jornal Nacional Diario - Segunda-feira, 26 Agusto 2013 

Diretur Luta Hamutuk, Mericio Akara sei duvida ho advogadu Internasional husi Inglatera, ne’ebe atru defende pozisaun Governu Timor-Leste, kona ba Pipe Line mai Timor-Leste, tanba ne’e Luta Hamutuk husu ba Governu atu hapara negosiasaun refere, tanba sei iha oportunidade ba jerasaun foun sira. 

“Diak liu Timor mak defende, duke ema seluk mai defende fali ita, mas Luta Hamutuk nia mak hanesan ne’e, iha opsaun tolu, husik abandon alai depois jerasaun foun mai mak halo negosiasaun, I depois segundu mak ne’e, halo husi zero fali negosiasaun ne’e,” dehan Mericio Akara foin lalais ne’e. 

Mericio Akara hatutan, Luta Hamutuk ponto apoiu inisiativa Governu atu dada Pipeline mai Timor-Leste, maibe presiza estratezia atu labele fo impaktu ba relasaun no koperasaun entre nasaun Australia ho Timor-Leste iha futuru. 

.

“Vida Estudante 310 Iha Quelicai Ameasadu”

.

Jornal Independente - Segunda-feira, 26 Agusto 2013

Estudante husi Eskola Baziku Katolika Bualale no Eskola Baziku Filial maluru, Sub Distritu Quelekai, Distritu baucau ameasadu hela, tanba, aula aprendizazen ne’ebe sira uza hahu monu no bele mout bainhira de’it.

Eskola rua ne’ebe akmula estudante hamutuk 310 ne’e laiha alternativu seluk atu kontinua prosesu aprendizazen iha ambiente ne’ebe diak, tanba ne’e, sira tenke okupa nafatin aula aprendizazen ne’ebe besik monu ona, hodi kontinua prosesu estudu.

Koordenador Eskola baziku Katolika Bualale, Evangelino Goncalves hateten, kondisaun kuaze aat hotu ona, Kaleen kuak no iha uma okos mos rai monu, ami nia hariis fatin mos laiha,” dehan nia iha Quelecai foin lalais ne’e.

Maski kondisaun aat, maibe la halakon espiritu no esperansa professor permanente na’in tolu no volontariu na’in rua ne’e, atu kontinua prosesu aprendizajen ba alunu nain 119 iha eskola ne’e. Kondisaun hanesan mos enfrenta mos husi Eskola Baziku Filial Maluru, Eskola ne’ebe harii husi inisiativa rasik komunidade nian ne’e, komesa monu dadaun. Koordenador Eskola, Domingos Cabral hateten, Kaleen no didin iha eskola ne’e aat dadaun ona, tanba ne’e, kuandu anin boot bele fo risku ba estudante nain 191 iha eskola ne’e nia vida.

 Ne’e duni, kordenador Eskola rua ne’e, husu ba Ministeriu edukasaun (ME) halo intervensaun imediata atu labele impata prosesu aprendisazen iha eskola ne’e.

 Ba kestaun ne’e, bainhira Prezidenti da Republika Taur Matan Ruak kontinua enkoraza professor sira atu kontinua prosesu aprendisazen, maski iha limitasaun barak ne’ebe eskola rua ne’e enfrenta.

Kona ba problema hirak ne’e, Xefe Estadu ne’e husu ba professor sira atu serviso hamutuk ho autoridade lokal, inklui inan-aman sira atu prepara kondisaun atu bele kontinua prosesu estudu iha fatin ne’ebe seguru.

 Xefe Estadu dehan, problema hotu-hotu ne’ebe mak eskola sira enfrenta sei informa ba Ministeriu kompotente atu bele tau matan maske neineik.

.

“Vice Prezidenti PN Husu MF Tenki Responsabliza Kazu Hack Portal”

.

Jornal Independente - Segunda-feira, 26 Agusto 2013 

Vise II Prezidenti Parlamentu Nasional (PN), Aderito Hugo da Costa husu ba Ministeriu Financas atu tenke responsabliza kazu haker ba Portal Transparency Governu nia responsabldiade Ministeriu Financas (MF) nian atu bele proteze. 

 “Ita husu responsabldiade ba sira (MF), nian atu oinsa bele proteze portal ne’ebe importantisimu ba iha nia prosesu tomak, liliu ita nia orsamentu estadu,” dehan Adriano iha sabadu (24/8). 

Tuir nia, ortal ne’e importante tebes ba prosesu dezenvolvimentu tanba hahu kedas husi planu, aprovazaun to’o ezekusaun Orsamentu Jeral Estadu (OJE) publika iha ne’eba. 

“Maske nune’e ita mos hatene kazu hanesan haker ne’e akontese mos iha USA no nasuan sleuk tan, ate FBI nian portal rasik mos hetan hacker sira nia atakes,” nia konfesa. 

Maibe, nia husu presiza motivasaun ruma husi Ministeriu Finansas (MF) atu hadia lalais no asegura portal importante ne’e. “Ita hein atu iha parte ruma ho motivasaun ruma halo ida ne’e no presiza investigasaun atu hatene motivu saida mak ida ne’e,” nia akresenta. 

Entertantu, membru Komisaun A PN Arao Noe de Jesus hateten, nia parte konsidera kazu hacker portal transparansia governu ne’e krime. 

 “Ami husu ba MF tenki haruka autoridade kompotente hodi buka no kaer ema ne’ebe mak sobu Portal ne’e ba Tribunal, nia husu Governu atu asegura didiak portal ne’e. Antes ne’e, FRETILIN mos husu hodi investiga klean ba kazu ne’e. 

.

Sentru EDTL Haleu Timor, “Komunidade Barak Sei Tur Iha Nakukun”

.

Jornal Nacional Diario - Segunda-feira, 26 Agusto 2013 

Dadaun ne’e Timor Leste (TL) iha ona ninia sentru Eletrisidade Timor-Leste (EDTL) neebe instala haleu tiha Timor laran tomak, maibe komunidade ne’ebe hela iha Dili no iha area remotas barak mak sei tur iha nakukun laran. 

Iha Distritu Dili, Sub Distritu Metinaru iha Aldeia tolu, Bekiar, Besae, no Aldeia Leptun durante okopasaun Indonezia no iha tempu ukun an ne’e komunidade sira seidauk hetan eletrisidade. 

Laos ne’e deit, komunidade husi suku nen (6) Unidade nen (6), Laisorulai, iha Sub Distritu Quilicai, Distritu Baucau mos to’o oras ne’e sei tuur iha nakukun laran. Problema eletrisidade ne’e komunidade aroveita oportunidade Vizita Prezidenti Republika (PR) Taur Matan Ruak iha Laisorulai, Sabadu (24/8), komunidade sira aprezenta kedas sira nian kondisaun ida ne’e, no husu ba Governu atu dada eletrsidade no hadia estrada atu nune’e bele fasilita sira nia movimentu. 

Atu reforsa komunidade sita nia ejijensia ne’e, estudante sira mos oferese ha entrega simbolikamente lampu tradisional ne’ebe halo husi kami ne’e ba Xefe EStadu Taur Matan Ruak. Aktu ne’ebe komunidade sira Laisorulai aprezenta ne’e, nu’udar Jestu protestu no espresaun komunidade sira nia ezijensia ba Governu no Estadu atu dada Eletrisidade no hadia sira nia estrada. 

Komunidade Unidade seis (6) ne’e kompostu husi, Suku Laisorulai Desima, Laisorulai De baixo, Lelalai, Bualale, Maluru, Abu ho Aldeia kuaze rua nolu resin no abitante 12.000 neebe mak iha ukun an tinan 11 seidauk asesu ba eletrisidade. Iha aprezentasaun ne’e, reprezetante estudante ida husu ba Estadu no Governu atu dada eletrisidade labele iha deit sidade, maibe tenki lao to’o iha area remotas ne’ebe mos fo sira nia an hodi luta ba libertasaun indepedensia ida ne’e. 

“Ami entrega lampu kami ne’e ba nai Prezidenti da Republika tanba ami lakohi uza ona, ami estudante hakarak eletrisdiade atua mi bele estuda,” Hato’o estudante ne’e. Depois entrega lembransa lilin tradisional ne’e ba xefe Estadu, reprezetante Xefe Suku 6 iha Unidade seis hato’o mos sira nia lamentasaun no preokupasuan hanesan ba Xefi Estadu Taur Matan Ruak.

 “Ami hakarak eletrisidade la’os iha sidade mak mate oras ida ka rua sira ejiji sai iha televizaun, maibe ami sira ne’ebe nunka hetan durante ne’e oinsa,” dehan Bernardo Carvalho nu’udar reprezetante Xefe Suku 6 iha Unidade 6 husi Laisorulai ne’e. 

Alende ne’e, iha dialogu refere lider lokal sira ejiji mos ba Xefi Estadu kona ba kondisaun Estrada, hari postu saude. Relasiona ho preoblema ne’e, Xefi Estadu Taur Matan Ruak fo monfiansa ba Governu atu rezolve maske sei kleur tamba kondisaun geografi iha suku 6. 

Husi kestaun hirak ne’e Xefi Estadu afirma katak, pertente tebes ho preokupasaun hirak ne’e, maibe hanesan xefe estadu nia sei enkamina kestaun hirak ne’e ba Ministeriu Kompotente atu rezolve. Xefi Estadu mos afirma katak, agora dadaun V Governu konstitusional hala’o servisu ne’ebe mak foka liu ba iha modernizasaun area infra-estrutura hanesan estrada, Pontes no seluk tan. 

 Sobre kondisaun estrada, tuir observasaun nota katak, komesa husi Buruma to’o iha area sub-Distritu Quelicai kuaze aat total. Xefi Estadu husu moderniza infra-estrutura hanesan Eletrsidade ne’ebe agora dadaun perkore iha TL tomak maske nia kustu mak’as tebes, U$ 1100 juta dllar hodi dada fiu, no ense mina U$70 kada tinan. 

Maibe retornu ne’ebe mak nasaun hetan hela deit u$9 juta. Tanba ne’e Xefe Estadu apoiu tebes politika Governu atu nune’e povu sira hotu ne’ebe mak uza ona eletrisidade nune’e komesa selu dadaun ona.

.