Abílio Okupa Rai Estadu Sein Notifikasaun

.

TEMPO SEMANAL- August 5th, 2012

Problema sai na’in ba rai iha Timor-Leste agora daudauk sai polémika ba komunidade. Tanba, ezbosu Lei ba rai too agora sei budu hela iha gaveta Presidente Repúblika, seidauk promulga. Fó biban ba ema osan boot sira hodi okupa rai sein notifikasaun.

Lia-Na’in Tibar, Distritu Likisá fó rai foho liu husi dalan hala’o serimónia Rituál ba Abílio de Araújo sai hanesan na’in ba rai. Oras ne’e daudauk foho leten ema bolu naran Fahi Inur hari ona uma ho modelu furak no okupa rai foho lolon mais ou menus ho distánsia kuaze hektares sanulu resin neen (16 ha), ne’ebé hale’u ho arame ho kilómetru haat no dalas tolu nulu resin rua (32km).

Maibé, husi parte Governu liu husi ninia sanak Diresaun Nasionál Teras Propriedade Servisu Cadastrais (DNTPSC), fó karta notifikasaun ba Abílio de Araújo atu hapara atividade tanba rai refere Estadu nian.

Tuir esplikasaun husi Diretór Nasionál DNTPSC Jaime Xavier Lopes hateten, tinan 2011Ministra Justisa haruka karta notifikasaun ba Sr. Abílio de Araújo atu hapara ninia atividade iha área ne’ebá. Nia (Abílio) mós hato’o rekursu.

Kuandu Timor Telecom hari tore iha foho leten konsidera rai ne’e, Estadu nian. Maibé, oinsá bele hateten rai privadu bazeia ba saida mak hodi identifika rai foho lolon ne’e, sira nian tenke hare tuir faktus.

Hanesan hari uma iha ne’ebá no ai horis ruma kuda iha ne’a ba. “Ita foin dehan, ema nian. Mais sasán ne’ebé fuik iha de’it ai-bubur laran. Konsidera sasán ne’e Estadu nian. Tinan kotuk Ministra Justisa fó orientasaun atu fó karta notifikasaun ba Abílio. Momentu ne’ebá, nia hato’o rekursu ba ami nia Ministra seidauk iha resposta katak, ninia rekursu seidauk hetan resposta lolos. Too agora ha’u mós seidauk hetan despaxu husi Ministra Justisa,”Jaime konta tuir ba jornál Tempo Semanál iha kna’ar fatin, foin lalais iha Bebora-Dili.

Diretór Nasionál DNTPSC mós deklara, atu hetan akreditasaun ba rai ne’e. Sei iha problema. Tanba rai foho ida sorin ne’ebá Timor Telecom hari sira la dehan sira nian mais Estadu nian. Maibé, foho sorin fali ema nian ne’e labele.

Iha área ne’ebá la’ós komunidade nian. Tanba, atividade saida mak hala’o iha foho leten ne’ebá. Tanba, la iha uma fatin antigu ruma iha ne’ebá,“ha’u liu iha ne’a ba, ha’u la here ema hala’o atividade ruma iha ne’ebá so komunidade sira mak dehan sira nia rain. Hanesan mós ai-bubur laran iha leten ne’ebá ema dehan sira mak na’in,”dehan Jaime.

Nune’e mós rai ne’ebé Abílio uza seidauk iha prosesu ida, nia (Abílio) mak sai hanesan na’in hodi utiliza rai ne’e. Tanba, husi Governu fó ona karta notifikasaun ba nia. Ne’e signifika Governu fó karta notifikasaun. Tanba, seidauk iha autorizasaun ruma hodi okupa rai ho luan ne’ebé boot.

Governu mak bele fó rekonesimentu ba sira katak, rai ne’e, sira nian ou lae. Tanba, tenke liu husi prosesu ida. Ne’e la’ós fasil. Sira kuandu, fa’an ou fó ba malun Governu tenke hatene hodi bele identifika rai ne’e no tenke iha Lei ida hodi define loloos Sr Abílio iha diretu ou lae.

Kestaun mak ne’e, Governu rekoñese ou lae tenke liu husi prosesu saida ou Lei ida atu bele kolia hodi bele foti definisaun ruma. Tan ne‘e, husi DNTPSC presiza Lei ida kona ba rai. Atu nune’e, bele fó justu ba ema katak, rai ne’e sira nian.

Husi parte DNTPSC oras ne’e, daudauk seidauk foti desizaun ida ba rai ne’ebé Abílio Araújo uza. Maibé, nia (Abílio) hala’o ona pedidu atu ba sukat rai ne’e, iha foho lolon tenke iha legalidade ida husi Autoridade tenke reprezenta no asina.

Ezemplu, se kompravivenda Notariadu hala’o ona. Mais, Governu rekoñese ona ou lae tenke ikus mai estatutu rai tenke hatene loloos foin fó títulu ruma ba rai ne’e. Too agora seidauk iha.

Kona ba rai ne’ebé Abílio okupa no hetan apoiu husi komunidade Tibar. Liu husi prosesu ida. Kuandu, aban bainrua atu hetan diretu hanesan na’in ba rai sei liu husi prosesu. Maibé, inprinsípiu Governu fó ona karta notifikasaun ne’ebé hateten, rai ne’ebé okupa husi Abílio tenke hapara ninia atividade. Tanba Estadu la rekoñese katak ne’e, Abílio nian. Maibé, nia hato’o mós ninia rekursu ba iha nivel aas.

Hare ba karta notifikasaun ne’ebé fó husi DNTPSC katak, Abílio Araújo okupa iha área Tibar kategoria Estadu nian. Ne’e dunik, Jornalista Tempo Semanál hala’o konfirmasaun ho Abílio de Araújo kona ba karta notifikasaun husi DNTPSC.

Tuir Abílio, sin, nia simu karta notifikasaun husi Governu. Momentu ne’ebá, “ha’u mós responde. Tanba, komunidade ne’ebé fó rai foho ne’e la iha dokumentus. Ha’u mós ba kolia rasik ho PM Kay Rala Xanana Gusmão no PR José Ramos Horta sira mai too iha ne’e.

Kolia mós ho ninia belun sira kona ba rai ne’e. Ita hakarak hadi’a ou husik aat hela, Lei ita mak hala’o. Ne’e dunik, ita tenke hare sira uza oinsá uza ba di’ak ou aat. Se ha’u mai hela mak sunu tiha foho ne’e. ha’u sala . Lia fuan ne’e ha’u kolia ho Ministru/a sira mós la komprende iha tempu ne’ebá.”dehan Abílio Emprezáriu susesu ba jornalista Tempo Semanál loron Sesta-feira (3/8) iha nia rezidénsia Tibar foho lolon Distritu Likisá.

Nia dehan, maski karta notifikasaun ne’ebé fó mai momentu ne’ebá, “ha’u iha rai li’ur. Maibé, ha’u too mai responde karta notifikasaun ne’e no esklarese ho dokumentus sira too agora ha’u kontinua nafatin hela.

Jornál Tempo Semanál tenta husu kona ba komunidade ou Lia Na’in sira mós hetan orsamentu husi rai ne’ebé refere? Abílio responde,“ne’e buat ida ke, ha’u labele dehan, maibé sira (komunidade) kontente . Tanba, sira nia lia mate no moris nia sempre ajuda,”hateten Abílio ho oin hamnasa.

Nune’e mós Jornalista Tempo Semanál na’in rua ne’e, hakat ain diretamente ba iha Sede Suku Tibar, Distritu Likisá momentu ne’ebá xefe suku la iha fatin. Hodi nune’e, Jornál Tempo Semanál tenta husu númeru telefone ba nia oan mane.

Liu husi kontaktu Jornál Tempo Semanál hala’o konfirmasaun ho xefe Suku Tibar Bento Correia da Conceição hateten, fatin ne’ebé sira fó ba Abílio rai ‘Adat’ Kultura. “Rai ami la fa’an. Maibé, Lia Na’in sira mak entrega ba nia hala’o uma iha ne’ebá,”haktuir nia.

Imi husu ha’u kona ba hektares hira so DNTPSC mak hatene. Tanba, sira husi Nasionál mak mai sukat. Hafoin fó autorizasaun husi Estadu mak foin hala’o. Ha’u labele hatene nia luan ne’e hira no naruk ne’e hirak,”esklarese Xefe suku Tibar ba Jornál TS liu husi fia telefone.

Xefe suku Tibar hatutan, sira hala’o akordu ho xefe suku no xefe aldeia. DNTPSC mós iha rekonesimentu no partisipa. “Iha loron ida ami ho Abílio ba hotu iha DNTPSC Distritu Likisá nian. Kona ba lisensa Abílio hetan husi sira Nasionál.

Oinsá ho DNTPSC Nasionál. Kestiona kona ba rai ne’ebé Abílio okupa rai Estadu nian? Bento responde, “Sin rai ne’e estadu nian. Maibé, sira kolia tuir Kultura Tibar nian no kolia kona ba Adat nian. Entaun, Adat sira mak Entrega rai ne’e.”

Kona ba Abílio uza rai ne’e luan liu. Ne’e so Tribunál mak bele foti desizaun Tanba, rai Estadu. Entaun, estadu tenke regula.

Bainhira konfirma kona ba komunidade Tibar indika Xefe Suku Tibar mós hetan osan husi Abílio. Nia hataan ho lian nakdedar , “loos ona..loos ona. Mais, ami seidauk simu osan ruma husi Abílio. Kona ba hala’o Kultura no entrega ne’e ami partisipa. Ami husi parte lian na’in no xefe suku la hetan buat ida. Ha’u asina akordu ruma, ha’u asina. Maibé, asina kona ba akordu fa’an rai la iha,”hateten Autoridade lokál Tibar ne’e.

Nia mós deklara liu husi telefone, tuir loloos rai Estadu nian. Ne’e dunik, Estadu tenke regula Lei atu bele foti desizaun ruma ba Abílio. Tanba okupa rai luan liu. (ts)

.